Psixoanalizdə həzz anlayışı
Rastına mütləq çıxıbdır, videoda bir fəlsəfə müəllimi Şopenhauren kədərli paradoksundan danışır:
“Arzuya çatmaqla xoşbəxtlik qazanacağımıza inanırıq. Amma bəlkə də arzu bir qapıdır — və o qapının arxasında bizi gözləyən şey, ya yenidən ac qalmaq, ya da doymuş halda sıxıntıya qərq olmaqdır.”
Yəni arzu var, qovuşmamaq var, ac qalmaq var, həsəd və ya həsrət var, ya da arzu var, qovuşmaq var, qovuşmağın nəşəsini dadmadan yeni arzulara yelkən açmaq var. Xoşbəxtlik isə yoxdur. Bu tam da Freudun arzu ilə bağlı təsviridir, o arzu həzzə deyil, məhrumiyyətə əsaslanır deyə vurğulayırdı. Bu yazıda və bir gün istəyimi reallaşdıra bilsəm kitabda arzu, həzz, repressiya, simptom, müdafiə mexanizmləri, yuxular, dil sürüşmələri, unutma, incəsənət və.s. barədə dilim döndükcə danışmağa çalışacam.
Arzular, insan ruhunun ən canlı və sirli təzahürlərindən biridir. Lakin bu arzular heç vaxt tam sərbəst və açıq şəkildə ifadə olunmur. Uşaqlıq dövründə, xüsusilə Edipal kompleks mərhələsində, arzuların qarşısına daxili qorxular və sosial məhdudiyyətlər çıxır. Bu dövr arzunun dəfn edilməsində, yəni basdırılmasında əsas mərhələ hesab olunur. Arzu bədən, həzz, rahatlığa qaçış və narahatlıqdan qaçışın simvolu kimi göründüyü halda bir digər tərəfdən də adətən fərdlərin birləşərək cəmiyyət olması, mədəniyyət qurmasının önündəki əngəl olaraq görülə bilirlər. Arzu nə qədər ictimai ola bilər ki? Dolayısı ilə daha çox onu individual adlandırmaq olar, Freuda görə arzu qismi insan ruhunun daha çox seksuallığa və həzzə yönəlikdir, belə bir paradoks ortaya çıxır, əgər cəmiyyətdə onu təşkil edən fərdlərin hamısı seksual maraqlar, cinsi impuls, arzu daşıyır, bunun doğru olmayan ifadəsi onları təcridə aparır və basdırma, repressiya halı onları daxili konfliktə düçar edirsə biz arzulara belə bir çərçivə gətirə bilərik: Arzu və həzz hər kəsin sahib olduğu, çox az kəsimin ona sahib olduğunu etiraf edə bildiyi, insanları anlayış olaraq bir çətir altına yığsa da, birlik sözü ilə yanaşı gəlməyib onları eyni hissi paylaşan “yalnızlar” halına gətirən fenomendir. İnsanın sosial parametrləri olaraq adlandıracağım “parlaq tərəfi”, yəni sosial, mədəni, əxlaqi və məntiqi çərçivələri gərəyi həzz və arzu adətən “baş qoşulmayan” sinif şagirdi mövqeyinə keçə bilir, amma biraz da sanki yeniyetmə məktəbli kimidir, basdırmağa, səsini kəsməyə çalışsan da uzaqdan öz nəğməsini oxumağa davam edir, şeirlər yazdırır, heykəllər düzəltdirir, rəsmlər çəkdirir, musiqi bəsdələdir. Ürəyinin soyuması üçün sənəti və ədəbiyyatı bəzən sənə vasitə olaraq verir. Biraz bu günlərdə köhnəyə dönüb qayıdıram, nə bilim mindfulness ilə də tanışam, poli vagal nəzəriyyə ilə bağlı da əlimdə əsərlər var, ancaq sanki bunlar mənə insana bələdləşmə vasitəsi deyil, reaksiyalarını susdurmaq kimi görünür, anlamaq deyil, öyrətmək prosesi kimi görünür. O üzdən öz yuxularım daxil aylardır bir çox nüansa Freudun eynəkləri ilə baxıram, siz də bunu irəliləyən hissələrdə görəcəksiniz.
Freud: Həzz, Arzu və Psixi Struktur
Həzz Prinsipi və Reallıq Prinsipi
Freud un nəzəriyyəsində insan psixikası əsasən həzz prinsipinə tabedir: orqanizm ağrıdan qaçmaq və həzz almaq istəyir. Körpəlik dövründə bu prinsip ön plandadır. Lakin inkişafla birlikdə reallıq prinsipi yaranır və insan sosial qaydalar, normativlərlə hesablaşmağa başlayır. Ego bu iki prinsip arasında vasitəçilik edir.
İd, Ego, Superego
Freud psixi strukturu belə təsvir edir:
İd (Das Es): Orijinal instinktiv enerji mənbəyidir. Libido (seksual enerji) və ölüm instinkti (Thanatos) burada yerləşir. İd zaman və məkan tanımaz, qeyri məntiqidir .
Ego (Das Ich): Reallıqla uyğunlaşma təmin edən mərkəz. Müdafiə mexanizmləri də burada işləyir.
Superego (Das Über Ich): Mənəvi qadağalar, daxili səs, utanma və vicdan hissi.
Arzular İd də yaranır, Superego onları bastırır, Ego isə bu ikisi arasında tarazlıq yaratmağa çalışır.
Arzunun Mənşəyi və repressiya
Freud a görə arzu ilk növbədə körpəlikdəki çatışmamış həzzin təkrarı dır. Bu, ilkin obyektlərə (ana döşü, ana figuru və s.) bağlıdır. Arzuların çoxu ictimai və mənəvi səbəblərlə dəfn olunur , lakin tam yox olmur – simptom, yuxu, sürüşmə və dil səhvləri şəklində geri dönür.
Libido və Psixoseksual İnkişaf
Freud insan inkişafını libidinal mərhələlərə bölür:
Oral mərhələ (0– yaş): ağız, əmizmə
Anal mərhələ ( – yaş): nəzarət, saxlama/buraxma
Fallik mərhələ ( – yaş): oidip kompleksləri, cinsi kimlik
Latent mərhələ ( – yaş): libidinal enerjinin sublimasiyası
Genital mərhələ ( + yaş): yetkin cinsi identifikasiya
Arzular bu mərhələlərin hər birində fərqli formalar alır. Hər hansı bir mərhələdə “fiksasiya” olarsa, gələcək şəxsiyyət strukturuna təsir edir.
Həzzin Qadağası
Freud üçün mədəniyyətin özü həzzin bastırılması ilə qurulub. Cəmiyyət fərdi arzuları qadağan etməli olur ki, kollektiv birlik mümkün olsun. Bu isə nevrozlara və qayıdan arzulara səbəb olur.
Yuxularda arzu
Yuxular, Freud a görə, reallaşa bilməyən arzuların təhrif olunmuş ifadəsidir.
Freud yuxuları bastırılmış arzuların təhrif olunmuş təzahürü kimi izah edirdi. Məsələn:
Reallıqda : Bir adam iş yoldaşının həyat yoldaşına qarşı gizli cinsi maraq hiss edir, lakin bu arzu sosial və mənəvi baxımdan qəbuledilməz olduğu üçün bastırılır .
Yuxuda : Həmin adam özünü o qadınla deyil, bir restoranda yemək yeyərkən görür. Qadın oxşarı bir xidmətçidir və ona desert verir. Ətraf isə rahat və isti atmosferdədir.
Şərh:
Bu yuxu təmiz və təhlükəsiz görünür, lakin psixoanalitik təhlil göstərir ki:
Restoran – həzzin məkanıdır,
Desert almaq – arzu olunan obyektin simvoludur,
Xidmətçi qadın – real qadının simvolik əvəzidir.
Yuxuda arzu dolayı və təhrif olunmuş şəkildə ifadə olunur ki, senzura (Superego) onu birbaşa buraxmasın. Freud bunu ”arzu təhrifi” (wish fulfillment via disguise) adlandırırdı.
Freudun nəzəriyyəsində göz qaçırmalar , dil sürüşmələri , zarafatlar və digər “kiçik gündəlik səhvlər” – onun “Psixopatologiya gündəlik həyatda” ( 90 ) adlı əsərində geniş təhlil olunur. Bunlar şüuraltının arzu və meyllərinin, təzyiqə baxmayaraq, təzahür etdiyi çatlaq nöqtələr sayılır.
1. Dil sürüşməsi (Versprechen / slip of the tongue)
Şüuraltı bir fikir və ya arzu, dilin səhvən başqa söz yerinə onu deməsi ilə özünü göstərir.
Misal :
Bir şəxs patronuna demək istəyir:
“Bu gün çox çalışacam.”
Amma səhvən deyir:
“Bu gün çox qarışacam .”
→ ”Qarışmaq” sözündə şəxsin işindən narazılığı və istəmədən bir konfliktə səbəb olmaq arzusu təzahür edir.
2. Göz qaçırma (Vergessen / forgetting)
Şəxsin konkret bir şeyi – ad, yer, tapşırıq və s. – unutması da arxasında şüuraltı arzu və müqavimət daşıya bilər.
Misal :
Kimsə sevgilisi ilə getməli olduğu görüşü “unudursa”, bu unutqanlıq arxasında getmək istəməmək və ya münasibətdə təzyiq hissi kimi şüuraltı səbəblər ola bilər.
3. Zarafat (Witz / joke)
Freuda görə zarafatlar da şüuraltının təhlükəsiz şəkildə özünü ifadə etdiyi kanallardan biridir.
Misal :
Bir şəxs həmkarına deyir:
“Qırx yaşına çatdın, hələ də uşaqlıq edirsən!”
Və sonra gülür: “Əslində, paxıllıq edirəm, sən heç dəyişmirsən!”
→ Burada həm zarafat, həm də şüuraltı paxıllıq eyni anda ifadə olunur.
Bu üç nümunədə id in (arzular), superego nun (təzyiqlər) və ego nun (uyğunlaşdırma) qarşılıqlı oyunu aydın görünür. Onlar şüuraltı materialın davranış və nitqdə necə sızdığını göstərir.
Freud üçün təmas və toxunuş birbaşa psixoseksual inkişafın, xüsusilə ilkin mərhələlərin — oral və anal fazaların — əsas elementlərindən biri idi.
. Oral faza və təmas
Körpə üçün dünyanı anlamağın ilk yolu ağız və təmasdır.
Ana döşü ilə təmas — həm qidalanma, həm sevgi və təhlükəsizlik mənbəyidir.
Bu mərhələ erkən şəxsiyyət strukturunun, sevgi və güvən bazasının formalaşmasında önəmlidir.
Freud oral təmas vasitəsilə ilkin həzz və narahatlıqların dərk edildiyini düşünürdü.
. Anal faza və toxunuş
Bu mərhələdə uşağın nəzarət və azadlıq hissi inkişaf edir.
Tualet təlimi və anal bölgənin toxunuşu ətrafındakı münasibətlər uşağın özünü və başqalarını anlamaqda rol oynayır.
Freudun fikrincə, anal fazadakı toxunuş təcrübələri şəxsin gələcəkdə idarəetmə, sərtlik və ya qayğıkeşlik kimi davranışlarının kökündə dayanır.
. Təmasın psixoloji mənası
Təmas sadəcə fiziki deyil, emosional əlaqənin təməlidir.
Ergenlik və yetkinlikdə toxunuşun olmaması və ya zəifliyi, emosional bağların pozulmasına, tənhaqlığa səbəb ola bilər.
Təmas həm də “arzu” və “həzz”lə əlaqəli dərin şüuraltı təzahürdür.
4. Simvolik təmas və toxunuş
Freudun psixoanalizində toxunuş həm real, həm də simvolik ola bilər. Məsələn, bir jest, sarılma, hətta sözlərlə ifadə olunan yaxınlıq da toxunuşun simvolik ekvivalenti kimi qəbul edilir.
Yəni Freud üçün təmas və toxunuş həm ilkin həzz mərkəzləri, həm də şəxsiyyətin psixoseksual inkişafında fundamental əlaqə vasitələri idi. Bu təcrübələr insanın dünyaya, özünə və başqalarına münasibətini formalaşdırır.
Mədəniyyət — arzuları və həzzi tənzimləmə sistemi kimi — insanların impulsiv təbiətini məhdudlaşdırır, amma bunun yerinə daha yüksək səviyyəli yaradıcılıq, əlaqələr və ictimai struktur qurur. Arzular basdırıldıqca, onların enerjisi mədəni fəaliyyətlərə çevrilir.
Freudun mədəniyyət və arzu münasibətində “xədim edilmə qorxusu” (castration anxiety) xüsusi yer tutur, xüsusilə cinsi arzuların basdırılmasında.
Castration anxiety və arzunun basdırılması
Freud üçün castration anxiety uşaqlıqda oğlan uşağının atasından cəza görmə ehtimalı kimi qorxudur, xüsusilə Oedipal mərhələdə atasına qarşı hiss etdiyi rəqabət və analıq sevgisi fonunda.
Bu qorxu arzuların, xüsusilə cinsi arzuların basdırılmasına səbəb olur — çünki arzularını açıq ifadə etsə, “cəzalanacaq” kimi bir daxili qorxu yaranır.
Beləliklə, xədim edilmə qorxusu arzunun şüuraltına çəkilməsinə güclü təsir edir və mədəniyyətin tənzimləyici funksiyasının əsas mexanizmi kimi çıxış edir.
Mədəniyyət və qorxu əlaqəsi
Mədəniyyət fərdlərin bu instinktiv arzularını qorxu və cəza ilə idarə edir.
Bu da insanlarda özünə nəzarət və sosial qaydalara uyğunlaşma mexanizmini gücləndirir.
Castration anxiety kimi qorxular mədəni normativlərin mənimsənilməsində bir növ daxili nəzarət mexanizmi rolunu oynayır.
Arzunun basdırılması təkcə arzunun sosial səbəblərlə (qaydalar, nizam) bağlı deyil, həm də daxili, psixoloji qorxu mexanizmləri ilə—xüsusilə xədim edilmə qorxusu ilə bağlıdır.
Arzular, insan ruhunun ən canlı və sirli təzahürlərindən biridir. Lakin bu arzular heç vaxt tam sərbəst və açıq şəkildə ifadə olunmur. Uşaqlıq dövründə, xüsusilə Edipal kompleks mərhələsində, arzuların qarşısına daxili qorxular və sosial məhdudiyyətlər çıxır. Bu dövr arzunun dəfn edilməsində, yəni basdırılmasında əsas mərhələ hesab olunur. Bu yazıda Edipal kompleksin arzuların formalaşması və basdırılması prosesində oynadığı rolu psixoanalitik perspektivdən araşdıracağıq.
Arzular insan psixikasının əsas hərəkətverici qüvvəsidir. Lakin onların həmişə açıq ifadəsi mümkün deyil; mədəniyyət, ailə və daxili qorxular onları basdırır.
Edipal kompleks nədir?
Uşağın ana ata münasibətlərində keçirdiyi psixoseksual inkişaf mərhələsi. Oğlan uşağı atasına rəqabət aparır, anaya qarşı məhəbbət hiss edir.
Arzunun dəfn edilməsinin mexanizmi
Edipal kompleksdə uşağın içində yaranan “xədim edilmə qorxusu” arzuları basdırır, psixikada cəzalandırılma ehtimalı kimi təzahür edir.
Castration anxiety nin rolu Bu qorxu arzunun şüuraltına çəkilməsinə, sosial normlara uyğunlaşmaya yol açır.
Mədəniyyətin və nizamın yaranması
Edipal kompleksdən keçid, arzuların mədəniyyətin tələblərinə uyğun formalaşmasına zəmin yaradır.
Arzunun basdırılması və psixikanın formalaşması
Edipal kompleks arzuların basdırılması və psixikanın formalaşması üçün açar mərhələdir.
Edipal kompleks nədir?
Edipal kompleks, Sigmund Freudun psixoseksual inkişaf nəzəriyyəsində uşağın yaş arasında yaşadığı mərhələdir. Bu dövrdə oğlan uşağı anasına qarşı güclü məhəbbət hiss edir, atasını rəqib kimi görür və onun yerini almaq istəyir. Bu duyğular həm cazibədar, həm də qorxulu olur, çünki ata uşağın əsas təhlükə mənbəyidir. Qız uşağı üçün isə bu kompleks fərqli şəkildə analığın rolu və atasına qarşı münasibət kimi təzahür edir.
Arzunun dəfn edilməsinin mexanizmi
Edipal kompleksdə yaranan “xədim edilmə qorxusu” (castration anxiety) uşağın arzularını basdırması üçün əsas mexanizmdir. Bu qorxu uşağın öz istəklərini və impulslarını ifadə etməkdə çəkindirməsinə səbəb olur. Arzular basdırılır, yəni şüuraltına çəkilir, orada gizlənərək müxtəlif simptom və ya təzahürlərlə üzə çıxır. Bu basdırılma uşağın həm sosial normalara, həm də ailə strukturuna uyğunlaşması üçün vacibdir.
Castration anxiety nin rolu
Bu qorxu uşağın atasından gələn cəza ehtimalı ilə əlaqələndirilir. Ata uşağın anaya qarşı duyduğu məhəbbəti və rəqabəti cəzalandıra bilər, bu da uşaqda narahatlıq və qorxu yaradır. Nəticədə, uşağın arzuları təzyiq altında qalır və şüuraltına çəkilir. Bu qorxu eyni zamanda superego nun (vicdanın) inkişafına təkan verir, yəni uşağın daxili nəzarət sistemi formalaşır.
Mədəniyyətin və nizamın yaranması
Edipal kompleksdən keçid, uşağın arzularını mədəni və sosial norma ilə uyğunlaşdırmaq üçün zəruri mərhələdir. Arzular basdırılır və nəzarət altına alınır, bu da fərdin mədəniyyətə inteqrasiyasına xidmət edir. Mədəniyyət özü də bu arzuların müəyyən dərəcədə məhdudlaşdırılması və nizamlanması üzərində qurulub. Bu proses fərdin sosial həyatının və psixikanın balansının təminatçısıdır.
Arzunun basdırılması və psixikanın formalaşması
Edipal kompleks arzuların basdırılması üçün açar mərhələdir. Burada yaranan qorxu və basdırılma psixikanın inkişafı, superego nun formalaşması və fərdin sosial həyata uyğunlaşması üçün əsasdır. Arzunun tam sərbəst ifadəsi mümkün olmasa da, bu basdırılma prosesinin özü fərdin daxili aləminin mürəkkəbliyi və mədəniyyətlə əlaqəsinin təməlində durur.
Arzu, Basdırma və Simptom: Psixoanalizin Üçlüyü
Arzu
Psixoanalizdə arzu, şüuraltında gizlənən və insanın daxili dünyasını hərəkətə gətirən əsas qüvvədir. Arzu, bir tərəfdən təmkinlə ifadə olunmayan, başqa tərəfdən isə fərdin həyatına mənasını verən istək və ehtiyacları ehtiva edir. Freud üçün arzu, “təhlil ediləcək mətndir” – yəni insanın bilinməyən, gizli və bəzən təhqir edilən tərəflərini ortaya qoyan bir dil kimi qəbul edilir.
Basdırma (Repressiya)
Arzuların hamısı şüur səviyyəsində sərbəst ifadə olunmur, çünki sosial, mənəvi və əxlaqi məhdudiyyətlər onları məhdudlaşdırır. Basdırma – arzuların, düşüncələrin və yaddaşların şüuraltına çəkilməsi prosesi – psixikanın özünü qoruma mexanizmidir. Basdırma sayəsində insan arzu və istəklərinin yaratdığı daxili konfliktlərdən və narahatlıqlardan qismən azad olur. Lakin bu basdırılan məzmun tamamilə yox olmur, o, gizli şəkildə qalır və fərdin davranışlarına, xəstəliklərinə təsir edə bilər.
Simptom
Simptom, basdırılan arzuların və konfliktlərin şüuraltından dolayısı yolla, simvolik formada ortaya çıxmasıdır. Psixoanalitik düşüncədə simptom, gizlədilmiş arzunun təzahürüdür, lakin o, həm də arzu ilə tam eynilik daşımır; simptom arzuya təhrif edilmiş şəkildə, bəzən əks və ya maskalanmış formada görünür. Məsələn, nevrozlarda, fobiyalarda, obsesiyalarda fərdin narahatlıq yaratmaması üçün arzu basdırılır, amma bu arzu simpton formasında müxtəlif psixoloji və bədən simptomları ilə özünü göstərir.
Arzu insanın daxili istəkləri, basdırma onları gizlədən qoruyucu mexanizmdir, simptom isə basdırılan arzuların gizli dilidir — psixikanın şüurdan gizli, lakin ifadə tərzidir.
Arzu və Müdafiə Mexanizmləri
Arzu
İnsanın iç dünyasında yaranan istək və ehtiyacların ifadəsidir. Bu arzular bəzən şüurda ifadə oluna bilməz, çünki sosial normalar, mənəvi tələblər və fərdin özünə qarşı tələbləri onları məhdudlaşdırır.
Müdafiə mexanizmləri
Arzular və onların doğurduğu daxili konfliktlər insanın psixikasında narahatlıq yaratdıqda, psixika onları qorumaq üçün müdafiə mexanizmlərinə əl atır. Bu mexanizmlər, fərdin psixoloji tarazlığını qorumağa xidmət edir və arzu ilə gerçəklik, supereqo arasında yaranan gərginliyi azaldır.
Əsas müdafiə mexanizmləri və arzularla əlaqələri:
- Basdırma (Repressiya): Arzular, düşüncələr və hisslər şüurdan uzaqlaşdırılır, gizlədilir. Basdırma arzu və istəklərin şüuraltına çəkilməsi ilə daxili gərginliyi azaldır.
- İnkar (Denial): Gerçəklik və arzular arasında konflikt olduqda, fərd arzu və ya həqiqəti qəbul etməmək üçün inkar edir.
- Proyeksiya: Fərd öz arzularını, duyğularını və impulslarını başqalarına aid edir, beləliklə daxili konfliktlərdən qorunur.
- Rasionalizasiya: Arzunun gerçəkliyi qəbul etməyən tərəfi üçün məntiqi və sosial cəhətdən qəbul edilən səbəblər uydurulur.
- Sublimasiya: Sosial qəbul edilən və yaradıcı fəaliyyətlərlə arzu və impulsların enerjisi yönləndirilir, məsələn, sənət, idman və s.
-
Haqqında çox danılmayan müdafiə mexanizmi “Omnipotensiya”
Omnipotensiya və Arzu ilə əlaqəsi
Omnipotensiya — fərdin özünü hər şeyə qadir, nəzarət edə bilən, hətta daxili aləmindəki impuls və arzulara tam hakim kimi hiss etməsidir. Bu, bir müdafiə mexanizmi kimi narsisistik quruluşda tez tez rast gəlinir.
Məsələn:
“ Mən hisslərimə hökm edə bilən biriyəm ” — bu cür fikir, daxildə idarəolunmaz bir arzunun (məsələn, yaxınlıq, cinsi istək və ya qəzəb) qarşısını almaq üçün istifadə edilə bilər. Əslində, hisslər onu çaşqın və zəif hiss etdirə bilər, lakin omnipotensiya bu zəifliyin inkarıdır.
Omnipotensiya və Arzu arasında dinamika:
- Arzunun basqılanması üçün istifadə olunur. Fərd arzusunu “kontrol altına aldığını” düşünərək onu inkar edir.
- Supereqonun tələbini yerinə yetirir. “Yaxşı və güclü insan hisslərinə uymamalıdır” inancı ilə uyğunlaşır.
- Real gücsüzlük hissini kompensasiya edir. Fərd daxili narahatlıqla üzləşmək əvəzinə “güc” illüziyası yaradır.
Psixoanalitik baxımdan:
Omnipotensiya, uşaq psixikasının ilkin mərhələsinə (Freudda “narsisistik faza”, Lacanda “imaginér mərhələ”) aid edilir və arzunun qarşısını almaq üçün bir defans olaraq inkişaf edir. Bu, arzunun sərbəst ifadəsinə mane olur və psixodinamik simptomların formalaşmasına səbəb ola bilər.
Arzular insan psixikasının əsas hərəkətverici qüvvəsidir, müdafiə mexanizmləri isə bu arzuların sosial və mənəvi məhdudiyyətlərə toqquşduqda yaratdığı narahatlığı azaltmaq üçün istifadə olunan avtomatik psixoloji strategiyalardır.
Bədənin Parçaları Həzz Obyekti Kimi
Freudun psixo seksual inkişaf nəzəriyyəsində bədənin müəyyən bölgələri — ağız, anus, genitaliya — müxtəlif inkişaf mərhələlərində həzzin mərkəzi kimi çıxış edir. Bu bölgələrə erogen zonalar da deyilir və arzu bu bölgələr ətrafında formalaşır.
Ağız – Oral faza
Yenidoğulmuş uşaq üçün ağız həm həyatverici (ana südü), həm də həzz verici yerdir. Əmmək, dişləmək, udmaq və hətta danışmaq — ağız üzərindən əldə olunan həzzin fərqli formalarıdır.
Bu mərhələdə arzu qəbul etmə və bağlanma ilə əlaqəlidir.
Anus – Anal faza
İki yaş civarında uşağın tualet təlimi ilə tanış olduğu dövrdür. Bu mərhələdə nəzarət etmə, buraxma, tutma kimi funksiyalar üzərindən həzz təcrübəsi baş verir.
Arzu bu mərhələdə idarə etmə , verib alma və müstəqillik hissləri ilə bağlıdır.
Genitaliya – Fallik/Oidipal faza
Uşaq bədənində cinsiyyət bölgəsinin fərqinə varır və arzu burada sevilmək , bəyənilmək və ayrı seçkilik edilmək ehtiyacları ilə bağlanır. Freud üçün buradakı ən əhəmiyyətli dönüm nöqtəsi Oidipal konfliktdir.
Psixoanalitik Simptomlar və Bədən
Bəzən arzu birbaşa ifadə oluna bilmədikdə, bədənin müəyyən bölgələrində psixogen simptomlarla (həssaslıq, ağrı, funksional pozuntu) təzahür edə bilər. Arzunun bu şəkildə bədənə yayılmasına na “isterik konversiya” deyilir.
Qarşı Tərəfdə Arzu Obyekti Kimi Bədən Hissələri – Lacan və Freudyan baxış
Qarşı tərəfdə bədənin müəyyən hissələrinin arzu obyektinə çevrilməsi həm fərdi təcrübə, həm də mədəni kodlarla formalaşır. Psixoanalitik baxışla isə bu, subyektin çatışmazlıq hissi və fantaziyası ilə birbaşa əlaqəlidir.
Gözlər
Lacan üçün baxış obyektləşdiricidir. Gözlər həm nəzarət edən , həm də arzu doğuran obyektə çevrilə bilər. Qızğın və ya utancaq baxış, arzu ilə iç içə keçə bilər.
Dodaqlar və Ağız
Freudun oral fazasında qalan arzular qarşı tərəfin ağız bölgəsini arzu obyektinə çevirə bilər. Öpüş, dişləmə arzunun birbaşa ifadəsidir.
Boyun və qulaq bölgəsi
Daha incə, intim və qorunan bölgələr olduğundan fetişistik olaraq arzu obyektinə çevrilə bilər. Bu bölgələrə yönələn arzu tez tez gizli həzz və təhlükəli yaxınlıq kimi təcrübə olunur.
Əllər
Əllər həm toxunma arzusu , həm də toxunulma arzusu ilə bağlıdır. Psixoseksual inkişafda əllər vasitəsilə olan ilk təmaslar, sonradan qarşı tərəfin əllərini arzu obyektinə çevirə bilər.
Sinə və omba bölgəsi
Cinsi yetkinliklə birgə bu bölgələr, bioloji cinsiyyətin simvolları olaraq arzunun mərkəzinə gəlir. Əsasən heteroseksual və ya cəmiyyətin normativ baxışları ilə arzu cəmlənir bu hissələrdə.
Fetişizmin rolu
Lacana görə, bəzən arzu “obyekt a” ilə simvollaşır. Bu zaman qarşı tərəfdəki ayaq , ayaqqabı , səs , qoxu kimi qeyri adi bölgələr və əlamətlər də arzu obyektinə çevrilə bilər. Bu, subyektin fantaziyasına bağlıdır.
Arzu obyektləri bədənin hissələri olsa da, psixoanaliz üçün əsas məsələ niyə məhz o hissənin arzuya çevrildiyi dir. Bu isə uşaqlıq dövrü təcrübələrinə, çatışmazlıqlara və simvolik dünyaya bağlıdır.
Psixoanalitik baxışla , arzu həmişə erogen zonalara aid olmur, çünki arzu cinsi həzzi deyil, çatışmazlığı təmsil edir. Yəni arzu obyektə deyil, ətrafında fırlanmağa , onu əldə etməyə çalışarkən yaranan gərginliyə bağlıdır.
Arzunun mərkəzində həzz yox, çatışmazlıq durur
Freud üçün arzu bədənin erogen zonalarında başlayır, amma yetkinliklə sublimasiyaya uğrayaraq başqa sahələrə yönələ bilər (məsələn, sənət, elm, güc). Bu zaman arzu artıq genital həzzi deyil, mənimsəmə , tanınma , qəbul edilmə kimi ehtiyaclara bağlanır.
Lacana görə “arzu obyekt a” heç vaxt tam olaraq tutula bilməz
Lacan arzunun konkret bir obyektə yönəlmədiyini, əksinə arzu obyektinin yoxluqla işarələndiyini deyir. Yəni arzu bir dodaqda, sinədə, genitalda mərkəzləşmir – məcazlaşır . Nəticədə insan bəzən baxışa , səsə , uzaqlığa , hətta kədərli bir vəziyyətə qarşı arzu hiss edə bilər.
Arzu bəzən erogen zonalardan qaçır
Bəzən fərd üçün erogen zonalar qorxulu , utancverici , ya da qadağan edilmiş sahələr kimi yaşanır. Bu zaman psixi müdafiə mexanizmləri arzunu başqa obyektlərə yönəldir:
Zəka (ağıllı insanlara arzu)
Güclü xarakter , avtoritet
Mədəni üstünlüklər
Ağrı və əzab (masoxistik fantaziyalar)
Fetiş obyektlər
Fetişizm bunun ən bariz nümunəsidir. Arzu, genital və ya klassik erogen zonalara deyil, məsələn, ayaqqabı , əlcək , parça , rəsmi geyim , qoxu və s. Obyektlərə yönəlir.
Arzu bədənin konkret zonalarına yox, psixi mexanizmlər , fantaziyalar , çatışmazlıq və sosial simvolik kodlar vasitəsilə formalaşır. Ona görə də arzu həmişə erogen zonalarda dolaşmaz – bəzən onlardan qaçar, bəzən onları məcazlaşdırar.
Eşq köhnə bir yalan, Adəmlə Həvvadan qalan
Limerans nədir?
Psixoloq Dorothy Tennov tərəfindən işlənən bu termin obsessiv şəkildə birinə emosional bağlanma , onun təsdiqini qazanmaq istəyi, tez tez fantaziyalarla müşayiət olunan bir haldır.
Bu, sadəcə sevgi deyil — idealizə edilmiş, obsesif və arzulanan bir bağlılıqdır .
Psixoanalitik baxışdan limerans:
Freud – Arzu və Obsesiflik
Freud limerans kimi təzahürləri libidinal enerji nin bir obyektə yüklənməsi (cathexis) kimi izah edərdi. Bu obyekt üzərində təkrar fantaziyalar, obsesiv düşüncələr və narahatlıq Edipal arzu , itki qorxusu və mükəmməl obyekt axtarışı ilə əlaqəlidir.
Lacan – Desire is the desire of the Other
Lacan’a görə arzu başqasının arzusunun obyekti olmaq istəyidir. Limerans halında şəxs ”o insanın arzuladığı biri olmaq” istəyir. Bu isə özünə dair boşluğu həmin idealizasiya olunan şəxs vasitəsilə doldurmaq cəhdidir.
Kernberg / Masterson – Idealizasiya və Sərhədsiz Obyektləşdirmə
Limerans, narsisistik zədələnmələrə cavab olaraq formalaşan ağ qara görmə, idealizasiya və dəyərləndirmə ifratı kimi izah oluna bilər. Obyektin “bütün yaxşı” olması, “bütün pis”dən qorunmaq istəyidir.
Limerans – arzu + idealizasiya + itki qorxusu + özünü tamamlanmamış hiss etmə kimi psixoanalitik sahənin əsas motivləri ilə iç içədir.
Bu mövzunu psixoanalitik aspektdə iki səviyyədə – repressiya , arzu , və erogen zonalar kontekstində aça bilərik:
Cinsi orqandan ruha uzanan qəbul və güc ehtiyacı: Repressiya edilmiş arzuların oral seksdə təzahürü
Oral seks, Freudun nəzəriyyəsində oral faza ilə əlaqələndirilir. Bu mərhələ (doğumdan 8 aya qədər) uşağın dünyanı tanıma və həzz alma vasitəsi olaraq ağız bölgəsinə fokuslandığı dövrdür. Həzzin bu bölgədən alınması ilə əlaqəli fantaziyalar və təcrübələr, repressiya olunarsa, yetkinlik dövründə oral seks fantaziyaları və ya təcrübələri ilə təzahür edə bilər.
Qadın erogen zonasına yönəlmiş oral seksdə repressiyanın təzahürü
a. Qəbul etmək – passiv mövqe
Qadın üçün klitoral və ya vaginal oral seks passiv qəbuletmə pozisiyası ilə əlaqələndirilə bilər. Repressiya olunmuş “istənilmə”, “tam görülmə”, “mərkəzləşmə” arzusu burada bədən vasitəsilə həzzlə ortaya çıxır. Bu, öz dəyərini və qadınlığını bədən üzərindən tanıtmaq cəhdi ola bilər.
b. Utanc – Superego ilə konflikt
Əgər qadın belə bir həzzi “ayıb”, “kontrolsuz”, “çirkli” kimi şərtləndirən erkən təcrübələrlə böyüyübsə, bu akt həm də öz bədəni ilə barışma , repressiya edilmiş bədən həzzinin “qayıtması” kimi başa düşülə bilər.
Kişi erogen zonasına yönəlmiş oral seksdə repressiyanın təzahürü
a. Gücün və nəzarətin simvolik təslim edilməsi
Kişi üçün oral seks bəzən “kontrolun qarşı tərəfdə olması” anlamına gələ bilər. Repressiya olunmuş təslim olma arzusu , zəiflik fantaziyası burada erotikləşdirilmiş formaya keçə bilər.
b. Narsisistik gücün təsdiqi
Eyni zamanda penis – kişi üçün güc, identifikasiya və maskulinlik simvoludur. Oral seks bu hissənin idealizə olunması, görülməsi və mərkəzləşdirilməsi ilə repressiya olunmuş özünü bəyənmə, özünü təsdiqləmə arzularının erotik səhnələşməsi kimi təzahür edə bilər.
Oral seks repressiya olunmuş doğrudan yaxınlıq , birləşmə , nəzarəti təslim etmək və ya almaq , utanc və həzz , bədənlə identifikasiya kimi mövzuların şüuraltı səviyyədə aktlaşdırıldığı bir sahə ola bilər.
Aktın həm icra edən, həm də qəbul edən tərəfi üçün fərqli daxili dinamikalar (arzu, qorxu, utanma, nəzarət, dominantlıq) canlanır.
Anal seks, seksual qeyddən kənarlar və digər fantaziyalar arzunun repressiyası kimi
Psixoanalitik nəzəriyyəyə əsasən, anal seksə maraq — digər seksual davranışlar kimi — sadəcə fiziki həzzin deyil, həm də şüuraltı dinamikaların və repressiya olunmuş arzuların ifadəsi kimi şərh oluna bilər. Bu, xüsusən Freudun anal mərhələsi nəzəriyyəsi ilə əlaqələndirilə bilər.
Anal mərhələ ( – yaş) və psixodinamik inkişaf
Bu mərhələdə uşaq tualet vərdişlərini öyrənir. Nəzarət, sərhəd, itaət və üsyan kimi mövzular bu dövrdə mərkəzdədir. Uşaq ya ifrazatını saxlamaqla, ya da buraxmaqla müstəqilliyini və nəzarət hissini ifadə edir.
Repressiya və anal maraq
Əgər bu dövrdə valideynin həddən artıq nəzarətçi , utandırıcı və ya cəzalandırıcı davranışı varsa, uşaqda müəyyən impulslar basdırıla (repressiya oluna) bilər.
Sonradan bu repressiya olunmuş təcrübə seksual maraq şəklində anal seksə yönələ bilər — burada həm təslim olma , həm də nəzarəti yenidən qurma dinamikası ola bilər.
Anal seksə maraq, bəzən təslim olmağa yönəlik ziddiyyətli həzz , ya da əksinə, diqqət mərkəzində olmaq və nəzarəti ələ almaq arzusunun ifadəsi ola bilər.
Simvolik səviyyədə
Bu tip seksual maraq şüuraltı güc, itaət, günahkarlıq və cəza ilə bağlı daxili konfliktlərin cinsi ifadəsi ola bilər.
Anal seksin həm müstəqillik , həm də təslimiyyət çağırışlarını bir arada daşıması, onu şüuraltı üçün çoxqatlı simvola çevirir.
Bu təhlil etik və tibbi baxışla deyil, sırf psixoanalitik baxışla təqdim olunub və fərdin cinsi maraqlarını patologiyalaşdırmaq məqsədi daşımır. Hər fərd öz dinamikası içində qiymətləndirilməlidir.
Şiddət meylli seks və repressiya olunan arzunun davranışa təzahürü
Həzzin repressiyası və şiddətli seks meyli arasındakı əlaqə psixoanalitik nəzəriyyə baxımından olduqca maraqlı və mürəkkəbdir.
Şiddətli seks meyli:
Repressiya olunan həzz arzuları bəzi hallarda özünü sadə bir cinsi yaxınlıq formasında deyil, dominantlıq, güc, ağrı və zor elementləri olan seksual fantaziyalarda və davranışlarda göstərə bilər. Burada artıq həzz obyektə yönəlik sadə bir bağlanma deyil, daha kompleks bir emosional strukturun təzahürüdür.
Sadizm və mazoxizm:
Freud və daha sonra Reich, Fromm və Lacan kimi psixoanalitiklər bu vəziyyəti sadistik və ya mazoxistik meyllərlə əlaqələndirirlər. Repressiya olunan həzz, sadəcə “istəmək” halında deyil, eyni zamanda qadağan edilmişi arzulamaq şəklində ortaya çıxa bilər. Bu isə həzzin təmiz formasından daha çox, ağrı ilə qarışmış , kontrol və təslimiyyət , cəzalandırma və ya cəza görmə ilə yüklü seksual struktura çevrilir.
Şiddətli seks meyli çox vaxt şüurdan kənar həzz repressiyasının – yəni cəmiyyət və mənəvi normalar tərəfindən sıxışdırılmış arzuların – simvolik çıxış yoludur. Bu, sadəcə bir seksual seçim deyil, həm də psixik gərginliyin və identitetin dərin qatlarındakı zədələrin ifadəsi ola bilər.
Şiddətli seksin aktiv tərəfi olmaq.
Şiddət meyilli seks – güc fantaziyası yoxsa zəiflik kompensasiyası?
Psixoanalizdə, xüsusilə də Freud, Reich və daha sonra Lacan bu kimi halları belə izah edirlər:
Cinsi aktdakı şiddət , həmişə sadəcə qarşı tərəfi “dominantlıqla idarə etmək” meyli deyil, əksinə, çox zaman öz içindəki zəifliyi, həssaslığı və dərinləşmiş qorxuları kompensasiya etmək cəhdi ola bilər.
Freud bu halları libido enerjisinin sadistik kanala yönəlməsi kimi izah edir.
Lacan isə bu davranışlarda İdeal Mənlə olan boşluq və ya Arzu Subyekti olma ehtiyacının izlərini görür.
Həssaslığın maskası olaraq şiddət
Çox vaxt şiddət göstərən tərəf, həqiqi emosional yaxınlıqdan qorxur . Duyğusal əlaqə və həssaslıq onun üçün təhdid ola bilər. Belə bir insan:
Öz kövrəkliyini tanımaq yerinə,
Emosional riski inkar edir,
Seksual sahədə kontrol və güc vasitəsilə özünü təhlükəsiz hiss etməyə çalışır .
Bu, bəzi hallarda uşaqlıqda yaşanmış təhlükəli və idarəsiz münasibətlərin , yaxud aldadılma və ya nəzarətsizlik hissinin bir nəticəsi ola bilər.
Mazoxistik strukturla bağlılıq
Bəzən bu şiddət yalnız qarşı tərəfə yönəlmiş olmur , daxildəki özünücəzalandırma mexanizmləri ilə də bağlı olur. Bəzi şəxslər üçün dominant davranış, əslində özünün qəbul edə bilmədiyi zəif tərəflərə qarşı aqressiv cavabdır .
Şiddət göstərən seksual davranışların arxasında çox vaxt dərin bir daxili həssaslıq, qorxu, kövrəklik və əlaqələnməkdə çətinlik dayanır. Bu davranış, qarşı tərəfə yox, öz içindəki zəifliyə yönəlmiş gizli bir müdafiə ola bilər.
Şiddətli seksin “cəzalanan tərəfi” olmaq arzusu
Şiddətli seksə məruz qalmağı arzulamaq , çox zaman daxili dəyərsizlik hissinin proyeksiyası və ya onunla baş etmə üsulu kimi təzahür edə bilər.
Dəyərsizlik inancı və arzu
Bir fərd özünü qəbul olunmağa layiq olmayan, sevilməyə dəyərsiz hiss etdikdə, bu inanc onu ağrılı və alçaldıcı vəziyyətlərə cəlb edən arzulara sürükləyə bilər. Psixikada bu cür şərtlənmiş ola bilər:
“Əgər mən dəyərsizəmsə, mənə hörmətlə yox, zorla davranılmalıdı.”
“Sevilmək üçün əzilməliyəm.”
“Bədənimə edilən zor, ruhumdakı hisslərə uyğun gəlir.”
Bu, psixikada özünü cəzalandırma (Freudun “super egonun zalımlığı”) ilə bağlı ola bilər.
Şiddət və arzu qarışımı – travmanın təkrar səhnəsi
Repetition compulsion (təkrar məcburiyyəti) anlayışı da buraya daxil olur. Keçmişdə travmatik bir münasibətsizlik yaşamış şəxs:
Şiddəti və zərəri istədiyi bir şey kimi psixikasında dəyişdirərək,
Nəzarətə alır və onu arzuya çevirir.
Bu şəkildə, şiddət artıq travma deyil, “seçim” olur. Bu isə qurban psixikasına nəzarət hissi verir.
Arzu yoluyla mənliyi məhv etmə
Lacan burada “arzu və Mövcudluq” məsələsinə toxunar: fərd arzunu özünü yox edən bir forma gətirə bilər – xüsusilə özünü sevə bilməyən biri. Bu tip davranışlar, arzu adı altında öz varlığına qarşı bir hücum kimi də oxuna bilər.
Şiddətli seksual təcrübəyə məruz qalmaq arzusu , bəzi hallarda yalnız bir fetiş və ya zövq axtarışı deyil, daxildə kök salmış dəyərsizlik hissinin və özünə qarşı zalım super egonun proyeksiyası ola bilər. Arzu, bu halda, həm təkrar travma, həm də özünü cəzalandırma alətinə çevrilə bilər.
Digər seksual fantaziyalarda repressiyanın təzahürü
Digər seksual fantaziyalarda repressiyanın təzahürləri psixoanalitik nəzəriyyədə geniş şəkildə şərh olunur. Fantaziyalar, xüsusilə cəmiyyət və mənəvi sistem tərəfindən “qadağan olunmuş” , “ayıb sayılan” və ya “qəbul edilməyən” arzu və meyllərin şüurdan kənar formada ifadəsi kimi dəyərləndirilir. Aşağıda bəzi seksual fantaziyalar və onların mümkün repressiv dinamikalarına toxunaq:
Voyeurizm (gizlicə baxmaq istəyi)
Repressiya: Şəxsin öz seksual arzularını açıq şəkildə yaşaya bilməməsi, onları başqasında müşahidə etməklə dolayı yolla ifadə etməsinə səbəb olur.
Şüurdankənar dinamika: “Mənə icazə verilmir, amma baxaraq həmin arzunu yaşayaram.”
Ekshibisionizm (özünü göstərmək istəyi)
Repressiya: Uşaqlıqda cinsi fərqlər və ya öz bədəninə dair hisslərin basdırılması, bu basdırılmış arzunun daha sonrakı dövrdə ”baxın, buradayam!” formasında ortaya çıxması.
Narsisistik çatlar: Qəbul olunmaq və görünmək ehtiyacı ilə qarışmış.
Dominasiya və submissiya fantaziyaları (hakim olmaq və ya itaətkar olmaq istəyi)
Repressiya: Güc, aqressiya və ya itaətkarlıq hissləri sosial və əxlaqi qaydalarla basdırıldıqda, bu hisslər seksual fantaziyada öz ifadə yolunu tapır.
Psixoanalitik izah: Superego nun sərtliyi və ya yetkinlikdə kontrol itkisinə yönəlmiş şüurdan kənar ehtiyac.
Tabu ilə əlaqəli fantaziyalar (qohum, müəllim, rahib, otoritet fiqurlar haqqında)
Repressiya: Edipal arzuların yetkinlikdə modifikasiya olunaraq yenidən təzahürü.
Freud: Uşaq yaşlarda valideynə yönəlmiş arzu basdırılır və yetkinlikdə başqa fiqurlarla təkrarlanır.
“Forced sex” və ya təslim olma fantaziyaları
Repressiya: Seksual təşəbbüskarlığa dair sosial/qəbul olunmuş rola zidd düşdüyü üçün arzuların passiv forma da qəbul olunması.
Şüurdankənar fikir: “Mən istəmədim, mənə edildi – beləliklə, məsuliyyət daşımıram.”
Yaş fərqi və ya “çox gənc/çox yaşlı” partnyorlarla bağlı fantaziyalar
Repressiya: Uşaq yaşlarında yaşanmış əksik bağlanmaların (ya da onların erotikləşməsi) sonradan təkrar səhnə kimi canlandırılması.
Fantaziya sadəcə həzzin deyil, həm də repressiyanın – yəni basdırılmış arzuların, qorxuların, və daxili konfliktlərin estetik və erotik ifadə formasıdır. Fantaziyalarda psixikada özünə yer tapa bilməyən şeylər simvolik bir səhnədə özlərini göstərər.
Nəsimi Qiyasov
Bərdə, 28.10.25
