Psixoterapiya

Özüm və Özgə: Psixoanalizdə obyekt münasibətləri Ötən yazıda insanın daha çox münasibət içində deyil də, daha çox zavod parametri kimi mövcud olan tərəfindən, arzu, həzz, sapma və repressiya yönündən danışmışdım. Xüsusilə bu repressiya halının şəxslərin seksual fantaziyalarına necə təsir etdiyində söhbət açdım. Bu yazı isə daha çox obyekt münasibətləri ilə bağlı olacaq, ən bəsit izahı ilə obyekt dedikdə valideyn və ya baxım verən şəxs, münasibət isə o şəxslərdən doyma, tələbat ödənməsi və ya onların rolları vasitəsi ilə öyrənilən məqamlar əsasında yaranmış qarşılıqlı təsiri təmsil edir. Müvafiq ardıcıllıq ilə belə gedəcəyik: - Klein nə deyirdi? - Fairbairn nə deyirdi? - Winnicott nə deyirdi? - Bowlby nə deyirdi? - Mahler nə deyirdi? - Kernberg nə deyirdi? - Masterson nə deyirdi? - Ogden nə deyirdi? - Fonagy nə deyirdi? - Kohut nə deyirdi? - Bollas nə deyirdi? - Bick nə deyirdi? Obyekt münasibətləri nəzəriyyəsi klassik psixoanalizin instinktual modellərindən fərqli olaraq, insanın motivasiyasını daha çox əlaqə ehtiyacı , sevilmək arzusu və tərk edilmə qorxusu kimi sosial emosional mexanizmlərlə izah edir. Bu nəzəri çərçivə, Melanie Klein dan başlayaraq, Fairbairn, Winnicott, Mahler, Bowlby, Kernberg və başqaları tərəfindən inkişaf etdirilmiş, hər biri insanın daxili dünyasını daxili obyektlər , fantaziyalar və münasibətlərin izləri ilə izah etməyə çalışmışdır. Psixoanalitik düşüncənin tarixində “obyekt” anlayışı ilk olaraq Freudun işlərində rast gəlinir, lakin burada “obyekt” daha çox libidinal arzunun yönəldiyi hədəf — yəni bir insan, bir cisim və ya bir ideya kimi nəzərdə tutulurdu. Bu anlayışa görə, insan davranışının əsas motivasiyası həzz axtarışı və bu həzzin yönəldiyi obyektlər idi. Lakin 20 ci əsrin ortalarından etibarən inkişaf edən obyekt münasibətləri nəzəriyyəsi (object relations theory), bu yanaşmanı genişləndirərək diqqəti insanın digərləri ilə münasibətlərinə və bu münasibətlərin psixi quruluşa təsirinə yönəltdi. Artıq arzu sadəcə həzz yönümlü bir impuls deyil, əlaqə qurma və başqası ilə psixoloji bağ yaratma ehtiyacı kimi başa düşülməyə başladı. Bu nəzəriyyə çərçivəsində “obyekt” sözü daha çox insanlar , xüsusilə də erkən dövrdəki ana və ata fiqurları anlamında işlədilir. İddia olunur ki, uşağın bu ilkin münasibətləri — onun ana ilə bağlanması, ayrılması, onun varlığını necə hiss etməsi — sonradan özlük hissinin formalaşması, başqaları ilə münasibət qurma tərzi və psixopatologiyanın təməli üçün həlledicidir. Melanie Klein nə deyirdi? Klein’də Həsəd və Şükran Melanie Klein və onun davamçıları psixoanalitik düşüncəyə həsəd (envy) və şükran (gratitude) anlayışlarını çox önəmli iki daxili emosional dinamika kimi daxil etmişlər.  Həsəd nədir? (Envy)  Həsəd , başqasının sahib olduğu yaxşı bir şeyə qarşı duyulan qəzəb və dağıtmaq arzusu ilə qarışıq olan bir duyğudur. Klassik təriflə:  “Həsəd, yaxşı obyektin sahib olduğu yaxşılığı qəbul edə bilməmək və onu məhv etmək istəməkdir .”  Klein’a görə:   Körpə erkən mərhələdə ananın döşünü həm qidalandırıcı, həm də sevgi verici bir obyekt kimi təcrübə edir.   Bu “yaxşı döş” körpədə şükran və sevgi hissi ilə yanaşı həsəd də yaradır : “Niyə bu yaxşılıq yalnız ondadır?”   Əgər körpə bu həsədi tənzimləyə bilmirsə, yaxşı obyektə qarşı dağıdıcı impulslar inkişaf edir.   Bu da daha sonrakı mərhələlərdə sevgi, empatiya və minnətdarlıq duyğularının inkişafına əngəl ola bilər.  Şükran nədir? (Gratitude)  Şükran , yaxşı obyektin varlığına görə duyulan daxili minnətdarlıq, sevgi və qoruma istəyi dir. Bu hiss:  “Mənə yaxşılıq edənə qarşı borcluyam və onu qorumaq istəyirəm” şəklində yaşanır.  Klein və post Klein yanaşması:   Körpə ananı qidalandıran və sakitləşdirən bir obyekt kimi təcrübə etdikdə, ona qarşı sevgi və təşəkkür hiss edə bilər.   Şükran hissi, müdafiə mövqesindən sevgi mövqeyinə keçid deməkdir.   Bu da reallıqla daha sağlam bağlılıq , daxili obyektlərin bütövləşməsi və empatik münasibətlər qurma bacarığı ilə lənir.  Həsəd və şükran arasında balans Bu iki emosional dinamika daim bir birinə qarşı işləyir:    Həsəd dağıdıcı, şükran qoruyucu funksiyaya malikdir.   Həsəd dominant olduqda şəxs başqalarının yaxşılığına dözə bilmir, onları gözdən salmağa çalışır .   Şükran üstünlük təşkil etdikdə isə şəxs yaxşı obyektləri qorumağa, bağlanmağa və sevgi verməyə yönəlir.  Psixoterapiyada əhəmiyyəti:   Terapevt pasiyentin daxilindəki yaxşı obyektə qarşı həsəd hisslərini tanıyıb işləməlidir .   Pasiyentin terapevtə qarşı həsədi müalicəyə müqavimət formasında ortaya çıxa bilər (“sən yaxşısan, mən səndən nifrət edirəm”).   Terapiya içində şükran hissinin inkişafı şəfa prosesinin vacib hissəsidir. Həsəd və şükran, yalnız sosial duyğular deyil — daxili psixi dinamikanın əsas sütunlarıdır . Həsəd, sevgini zəhərləyə bilər. Şükran isə sevgini, empatiyanı və əlaqə qurmaq bacarığını gücləndirir.  Melanie Klein və Obyekt Münasibətləri Melanie Klein klassik Freudyen düşüncədən fərqli olaraq, psixodinamik inkişafın əsas mərhələlərinin ilk 1 ildə formalaşmağa başladığını irəli sürdü. Onun fikrincə, körpənin ilk obyektlə — adətən ana ilə — münasibəti, psixi strukturların, o cümlədən özlük , superego və psixotik müdafiə mexanizmlərinin bünövrəsini təşkil edir.  Paranoid şizoid və depressiv mövqelər Klein nəzəriyyəsində iki əsas inkişaf mövqeyi var: 1. Paranoid şizoid mövqe (0–6 ay):      Körpə dünyanı ”yaxşı” və “pis” obyektlərə bölərək qavrayır.      Ana sinə “yaxşı sinə” (doyuran, rahatlıq verən) və “pis sinə” (ac buraxan, yox olan) kimi parçalanır.       Parçalanma (splitting), proyektiv identifikasiya və idealizasiya kimi müdafiə mexanizmləri aktivdir. Gəlin bu müdafiə mexanizmlərinə biraz geniş baxaq: Əlbəttə. Parçalanma ( splitting ) — obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində və xüsusilə Melanie Klein tərəfindən irəli sürülən əsas müdafiə mexanizmlərindən biridir.  Parçalanma (Splitting) nədir? Parçalanma, uşağın və ya fərdin eyni obyektin həm yaxşı, həm də pis tərəflərini eyni anda qəbul edə bilmədiyi vəziyyətdə baş verir. Beləliklə, obyekt (məsələn, ana) “yaxşı” və “pis” obyektlərə ayrılır. Bu, psixikanın ilkin dövrlərində, xüsusilə paranoid şizoid mövqedə çox yayılmış müdafiə mexanizmidir. Körpə bu dövrdə ananı “doyuran, sevən” və “ac buraxan, incidən” olaraq iki fərqli obyekt kimi hiss edir.  Niyə baş verir? Körpəlik dövründə psixi inteqrasiya bacarığı hələ formalaşmayıb. Yəni körpə hələ bir insanın həm yaxşı, həm də pis ola biləcəyini qavraya bilmir . Bu səbəbdən onu incidən və ya ehtiyacını ödəməyən ananı “pis”, ehtiyacını qarşılayan və sevgi verən ananı isə “yaxşı” olaraq qəbul edir.  Böyüklərdə necə təzahür edir? Parçalanma müdafiə mexanizmi tam inteqrasiya olunmadıqda, şəxs:   İnsanları ya tam yaxşı (“mükəmməl, ideal”), ya da tam pis (“dəhşətli, qəddar”) kimi qavrayar.   Münasibətlərdə qarşı tərəfin kiçik bir davranışı ilə ideal obraz bir anda “düşmən” obrazına çevrilə bilər.   Bu hal şəxsiyyət pozuntularında , xüsusilə borderline şəxsiyyət pozuntusu nda çox müşahidə olunur.  Psixoanalitik dildə nə baş verir? Freudyen baxışda bu, ambivalentliyin tənzimlənməsi mexanizmidir. Yəni sevgi və nifrət, qəbul və rəddetmə kimi zidd hisslər eyni obyektə yönələ bilmədikdə, psixika bu obyektin fərqli “versiyalarını” yaradır və onları ayrı saxlayır. Klein üçün bu, həm də psixik strukturların yaranmasına , xüsusilə də daxili obyektlər sisteminin formalaşmasına zəmin yaradır.  Proyektiv identifikasiya ( projective identification ) anlayışı Melanie Klein tərəfindən irəli sürülmüş, daha sonra Bion və digər obyekt münasibətləri nəzəriyyəçiləri tərəfindən inkişaf etdirilmiş mühüm psixoanalitik mexanizmdir .  Proyektiv identifikasiya nədir? Bu mexanizm, şəxsin içindəki qəbul olunmayan, narahatverici duyğu, impuls və ya özünün bir hissəsini başqa bir insana proyeksiya etməsi , lakin bununla kifayətlənməyib həmin şəxsin bu proyeksiyanı mənimsəməsinə, yaşamasına və ona uyğun davranmasına səbəb olmasıdır . Sadə dillə:   Mən içimdəki bir hissi daşıya bilmirəm   Onu sənə yönləndirirəm (proyeksiya)   Səni bu hissi yaşamağa, göstərməyə “mecbur” edirəm   Beləliklə bu hissi kənarda “görürəm”, amma əslində öz hissimdir  Klassik nümunə Bir şəxs öz içindəki aqressiyanı qəbul edə bilmir. Bu aqressiyanı başqa bir insana yönləndirir və o insanı aqressiv kimi görməyə başlayır . Davamında həmin insan da bu münasibətə reaksiya olaraq həqiqətən aqressiv davranmağa başlayır.  Psixoterapiyada necə hiss edilir? Terapevt bu mexanizmi xüsusilə sərhəd xəttində olan pasiyentlərlə işləyərkən tez tez yaşayır. Məsələn:   Pasiyent öz içindəki nəzarətsiz qorxunu terapevtə ötürür   Terapevt özünü təəccüblü şəkildə narahat, kontrolsuz və panikada hiss edir   Bu, terapevtə pasiyentin iç dünyasını birbaşa yaşamaq imkanı verir  Digər müdafiə mexanizmlərindən fərqi Proyeksiya sadəcə bir hissi başqasına yönləndirməkdir.  Proyektiv identifikasiya isə: 1. Hissin başqasına proyeksiya olunması 2. Qarşı tərəfin bu hissi mənimsəməsi 3. Qarşı tərəfin bu proyeksiyaya uyğun davranmağa təşviq edilməsi prosesidir. Proyektiv identifikasiya yalnız müdafiə mexanizmi deyil — eyni zamanda emosional rabitə formasıdır . Patoloji olduğu kimi, normal inkişafda və yaxın münasibətlərdə də özünü göstərə bilər. idealizasiya obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində geniş işlənmiş və müxtəlif analitiklər tərəfindən fərqli kontekstlərdə şərh edilmiş əsas müdafiə mexanizmlərindən biridir .  İdealizasiya nədir?  İdealizasiya — bir şəxsin (və ya obyektin) yalnız mükəmməl, ideal xüsusiyyətlərinin qəbul edilməsi , mənfi, məyusedici və ya təhdidedici cəhətlərin isə inkar edilməsi və ya qəbul edilməməsi dir. Bu, uşağın və ya böyüyün daxili təhlükəsizlik ehtiyacını qorumağa yönəlik primitiv (ilk) müdafiə mexanizmi dir.  Obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində idealizasiya  1. Melanie Klein:   Klein’a görə, erkən mərhələdə uşaq ”yaxşı döş” və “pis döş” arasında parçalanmış təcrübələr yaşayır.   Yaxşı obyektin qorunması üçün uşaq onu idealizə edir — sanki o obyekt yalnız yaxşıdır, heç vaxt zərər verməz.   Bu mexanizm, paranoid şizoid mövqe nin bir hissəsi kimi ortaya çıxır.   Lakin daha sonra, depresif mövqeyə keçid zamanı uşaq anlayır ki, yaxşı və pis eyni obyektdə birləşə bilər — bu isə idealizasiyanın zəifləməsi və real obyektin qəbuluna keçid deməkdir. 2. Otto Kernberg: - Kernberg idealizasiyanı sərhəd şəxsiyyət quruluşu nun mərkəzi müdafiəsi kimi görür. - Sərhəd xəttində olan insanlar qarşılarındakı şəxsləri ya tamamilə yaxşı, ya da tamamilə pis görürlər (splitting). - İdealizasiya burada obyekti “bütöv şəkildə yaxşı” kateqoriyasına salmaq üçündür. - Əgər obyekt məyusedici bir davranış göstərirsə, idealizasiya sürətlə devalvasiyaya çevrilə bilər.  Niyə istifadə olunur? - İç dünyadakı qarışıqlığı azaltmaq üçün : Uşaq və ya yetkinlikdəki şəxs, ambivalent duyğularla baş etməyə hazır olmadıqda obyektləri ya ideal, ya da qorxulu görür. - Təhlükəsizlik və bağlılıq ehtiyacını təmin etmək üçün : Xüsusən erkən bağlanma fiqurlarının idealizə olunması, uşağın emosional sağ qalması üçün vacib olur. - Reallıqdan qaçmaq üçün : Həqiqi frustrasiya və ya çatışmazlıqla üzləşməmək üçün obyekt reallıqdan ayrılıb ideal obrazla əvəzlənir.  Psixoterapiyada necə görünür? - Pasiyent terapevti həddindən artıq müdrik, şəfqətli, “xilaskar” kimi görə bilər. - Bu, müalicənin başlanğıcında terapevtə bağlılığı təmin etsə də, tədricən reallaşdırılmalı və parçalanmalıdır ki, pasiyent öz reallığını daha yetkin şəkildə tənzimləyə bilsin. - Əks halda idealizasiya devalvasiya, qəzəb və ayrılma qorxusu ilə lənə bilər . İdealizasiya həm inkişafın normal mərhələsində görünən, həm də patoloji səviyyədə donub qalmış bir müdafiə forması ola bilər. Psixoanalitik terapiya bu mexanizmin reallığa yaxınlaşaraq inteqrasiya olunmasına kömək edir.      Bu dövrdə arzu və həzz obyektə yönəlməkdən daha çox yaşamaq və yox olmaq qorxusu üzərində quruludur. 2. Depressiv mövqe (6 ay və sonrası):      Körpə ananı bir bütöv varlıq kimi dərk etməyə başlayır: həm yaxşı, həm də pis tərəfləri olan bir ana.   Bu dəyişiklik günahkarlıq , itki qorxusu və reparativ impulslar (zərər vermək qorxusu və düzəltmək arzusu) ilə müşayiət olunur.      Bu mərhələ empatiyanın, sevginin və daxili inteqrasiyanın başlanğıcıdır.  Daxili obyektlər Klein üçün “obyekt” yalnız xarici insan deyil, həm də daxildə daşıdığımız onun fantaziyalaşdırılmış təmsilidir . Yəni körpə üçün ana sinəsi bir real orqan olmaqdan çox, onun psixikasında arzu və qorxuların proyeksiya olunduğu bir daxili obrazdır.  Fantaziya və Arzu Klein fantaziyanı (phantasy) instinktual həyatın ayrılmaz hissəsi sayır. Körpənin ətraf dünyaya yönəlik arzu və aqressiyası onun daxili obyektlər sistemində iz buraxır və bu fantaziyalar gələcək münasibətlərin strukturuna çevrilir. Melanie Klein in nəzəriyyəsi müasir psixoanalizdə xüsusilə şəxsiyyət pozuntularının , uşaqlıq travmalarının və psixotik təzahürlərin anlaşılmasında böyük rol oynayır. Bir sözlə Klein nə deyirdi? Melanie Klein, klassik Freudyen psixoanalizə uşaq müşahidələrini və erkən münasibətləri mərkəzə qoyaraq radikal bir dönüş verdi. Onun əsas ideyası, uşağın dünyanı və özünü anlamasının, ilk obyekt — adətən ana — ilə münasibəti çərçivəsində formalaşdığıdır. Kleinə görə, körpənin psixikası doğumdan etibarən aktivdir və ana döşü ya “yaxşı”, ya da “pis” olaraq parçalanır. Bu parçalanma müdafiə mexanizmi kimi işləyir — sevgi və nifrət bir arada mövcud ola bilmədiyi üçün psixika onları ayrı tutmağa çalışır. Bu erkən dövrdə körpə, hiss etdiyi daxili gərginlik və aqressiyanı “pis obyekt”ə — məsələn, qidalandırmayan ana döşünə — proyektiv identifikasiya yolu ilə ötürür, yəni içindəki dözülməz hissləri sanki xaricdəki bir varlığa yerləşdirir. Sonra isə həmin varlıqla davranaraq əslində öz içi ilə mübarizə aparır. Tədricən, inkişaf etdikcə uşaq başa düşür ki, “yaxşı” və “pis” döş əslində eyni anaya məxsusdur. Bu, depressiv mövqeyin başlanğıcıdır. Artıq uşağın içində günahkarlıq və təmir etmək ehtiyacı doğur. Uşaq həm sevər, həm də zərər verdiyi obyektin eyni şəxs olduğunu dərk etməyə başlayar. Bu isə daha yetkin, inteqrasiya olunmuş bir psixi struktura keçidi təmin edir. Kleinə görə, bütün bu erkən daxili münasibətlər və müdafiə mexanizmləri ömrümüz boyu bizdə yaşamağa davam edir — münasibətlərdə, fantaziyalarda, konfliktlərdə və hətta yaradıcı fəaliyyətlərdə təzahür edir. O, nevroz və psixoz arasında fərqi də bu erkən mərhələlərin işlənmə dərəcəsinə görə ayırd edirdi. Bir cümlə ilə desək, Klein “insan öz psixikasının içində olanları xaricə ötürərək, sonra isə onlarla münasibət quraraq yaşayır” demək istəyirdi. Bərdə,02.11.25

Psixoanalizdə həzz anlayışı Rastına mütləq çıxıbdır, videoda bir fəlsəfə müəllimi Şopenhauren kədərli paradoksundan danışır: “Arzuya çatmaqla xoşbəxtlik qazanacağımıza inanırıq. Amma bəlkə də arzu bir qapıdır — və o qapının arxasında bizi gözləyən şey, ya yenidən ac qalmaq, ya da doymuş halda sıxıntıya qərq olmaqdır.” Yəni arzu var, qovuşmamaq var, ac qalmaq var, həsəd və ya həsrət var, ya da arzu var, qovuşmaq var, qovuşmağın nəşəsini dadmadan yeni arzulara yelkən açmaq var. Xoşbəxtlik isə yoxdur. Bu tam da Freudun arzu ilə bağlı təsviridir, o arzu həzzə deyil, məhrumiyyətə əsaslanır deyə vurğulayırdı. Bu yazıda və bir gün istəyimi reallaşdıra bilsəm kitabda arzu, həzz, repressiya, simptom, müdafiə mexanizmləri, yuxular, dil sürüşmələri, unutma, incəsənət və.s. barədə dilim döndükcə danışmağa çalışacam. Arzular, insan ruhunun ən canlı və sirli təzahürlərindən biridir. Lakin bu arzular heç vaxt tam sərbəst və açıq şəkildə ifadə olunmur. Uşaqlıq dövründə, xüsusilə Edipal kompleks mərhələsində, arzuların qarşısına daxili qorxular və sosial məhdudiyyətlər çıxır. Bu dövr arzunun dəfn edilməsində, yəni basdırılmasında əsas mərhələ hesab olunur. Arzu bədən, həzz, rahatlığa qaçış və narahatlıqdan qaçışın simvolu kimi göründüyü halda bir digər tərəfdən də adətən fərdlərin birləşərək cəmiyyət olması, mədəniyyət qurmasının önündəki əngəl olaraq görülə bilirlər. Arzu nə qədər ictimai ola bilər ki? Dolayısı ilə daha çox onu individual adlandırmaq olar, Freuda görə arzu qismi insan ruhunun daha çox seksuallığa və həzzə yönəlikdir, belə bir paradoks ortaya çıxır, əgər cəmiyyətdə onu təşkil edən fərdlərin hamısı seksual maraqlar, cinsi impuls, arzu daşıyır, bunun doğru olmayan ifadəsi onları təcridə aparır və basdırma, repressiya halı onları daxili konfliktə düçar edirsə biz arzulara belə bir çərçivə gətirə bilərik: Arzu və həzz hər kəsin sahib olduğu, çox az kəsimin ona sahib olduğunu etiraf edə bildiyi, insanları anlayış olaraq bir çətir altına yığsa da, birlik sözü ilə yanaşı gəlməyib onları eyni hissi paylaşan “yalnızlar” halına gətirən fenomendir. İnsanın sosial parametrləri olaraq adlandıracağım “parlaq tərəfi”, yəni sosial, mədəni, əxlaqi və məntiqi çərçivələri gərəyi həzz və arzu adətən “baş qoşulmayan” sinif şagirdi mövqeyinə keçə bilir, amma biraz da sanki yeniyetmə məktəbli kimidir, basdırmağa, səsini kəsməyə çalışsan da uzaqdan öz nəğməsini oxumağa davam edir, şeirlər yazdırır, heykəllər düzəltdirir, rəsmlər çəkdirir, musiqi bəsdələdir. Ürəyinin soyuması üçün sənəti və ədəbiyyatı bəzən sənə vasitə olaraq verir. Biraz bu günlərdə köhnəyə dönüb qayıdıram, nə bilim mindfulness ilə də tanışam, poli vagal nəzəriyyə ilə bağlı da əlimdə əsərlər var, ancaq sanki bunlar mənə insana bələdləşmə vasitəsi deyil, reaksiyalarını susdurmaq kimi görünür, anlamaq deyil, öyrətmək prosesi kimi görünür. O üzdən öz yuxularım daxil aylardır bir çox nüansa Freudun eynəkləri ilə baxıram, siz də bunu irəliləyən hissələrdə görəcəksiniz.  Freud: Həzz, Arzu və Psixi Struktur  Həzz Prinsipi və Reallıq Prinsipi Freud un nəzəriyyəsində insan psixikası əsasən həzz prinsipinə tabedir: orqanizm ağrıdan qaçmaq və həzz almaq istəyir. Körpəlik dövründə bu prinsip ön plandadır. Lakin inkişafla birlikdə reallıq prinsipi yaranır və insan sosial qaydalar, normativlərlə hesablaşmağa başlayır. Ego bu iki prinsip arasında vasitəçilik edir.  İd, Ego, Superego Freud psixi strukturu belə təsvir edir:  İd (Das Es): Orijinal instinktiv enerji mənbəyidir. Libido (seksual enerji) və ölüm instinkti (Thanatos) burada yerləşir. İd zaman və məkan tanımaz, qeyri məntiqidir .  Ego (Das Ich): Reallıqla uyğunlaşma təmin edən mərkəz. Müdafiə mexanizmləri də burada işləyir. Superego (Das Über Ich): Mənəvi qadağalar, daxili səs, utanma və vicdan hissi. Arzular İd də yaranır, Superego onları bastırır, Ego isə bu ikisi arasında tarazlıq yaratmağa çalışır.  Arzunun Mənşəyi və repressiya Freud a görə arzu ilk növbədə körpəlikdəki çatışmamış həzzin təkrarı dır. Bu, ilkin obyektlərə (ana döşü, ana figuru və s.) bağlıdır. Arzuların çoxu ictimai və mənəvi səbəblərlə dəfn olunur , lakin tam yox olmur – simptom, yuxu, sürüşmə və dil səhvləri şəklində geri dönür.  Libido və Psixoseksual İnkişaf  Freud insan inkişafını libidinal mərhələlərə bölür:  Oral mərhələ (0– yaş): ağız, əmizmə  Anal mərhələ ( – yaş): nəzarət, saxlama/buraxma  Fallik mərhələ ( – yaş): oidip kompleksləri, cinsi kimlik  Latent mərhələ ( – yaş): libidinal enerjinin sublimasiyası  Genital mərhələ ( + yaş): yetkin cinsi identifikasiya Arzular bu mərhələlərin hər birində fərqli formalar alır. Hər hansı bir mərhələdə “fiksasiya” olarsa, gələcək şəxsiyyət strukturuna təsir edir. Həzzin Qadağası Freud üçün mədəniyyətin özü həzzin bastırılması ilə qurulub. Cəmiyyət fərdi arzuları qadağan etməli olur ki, kollektiv birlik mümkün olsun. Bu isə nevrozlara və qayıdan arzulara səbəb olur. Yuxularda arzu Yuxular, Freud a görə, reallaşa bilməyən arzuların təhrif olunmuş ifadəsidir. Freud yuxuları bastırılmış arzuların təhrif olunmuş təzahürü kimi izah edirdi. Məsələn:  Reallıqda : Bir adam iş yoldaşının həyat yoldaşına qarşı gizli cinsi maraq hiss edir, lakin bu arzu sosial və mənəvi baxımdan qəbuledilməz olduğu üçün bastırılır .  Yuxuda : Həmin adam özünü o qadınla deyil, bir restoranda yemək yeyərkən görür. Qadın oxşarı bir xidmətçidir və ona desert verir. Ətraf isə rahat və isti atmosferdədir.  Şərh: Bu yuxu təmiz və təhlükəsiz görünür, lakin psixoanalitik təhlil göstərir ki:    Restoran – həzzin məkanıdır,    Desert almaq – arzu olunan obyektin simvoludur,    Xidmətçi qadın – real qadının simvolik əvəzidir. Yuxuda arzu dolayı və təhrif olunmuş şəkildə ifadə olunur ki, senzura (Superego) onu birbaşa buraxmasın. Freud bunu ”arzu təhrifi” (wish fulfillment via disguise) adlandırırdı. Freudun nəzəriyyəsində göz qaçırmalar , dil sürüşmələri , zarafatlar və digər “kiçik gündəlik səhvlər” – onun “Psixopatologiya gündəlik həyatda” ( 90 ) adlı əsərində geniş təhlil olunur. Bunlar şüuraltının arzu və meyllərinin, təzyiqə baxmayaraq, təzahür etdiyi çatlaq nöqtələr sayılır. 1. Dil sürüşməsi (Versprechen / slip of the tongue) Şüuraltı bir fikir və ya arzu, dilin səhvən başqa söz yerinə onu deməsi ilə özünü göstərir.  Misal : Bir şəxs patronuna demək istəyir: “Bu gün çox çalışacam.” Amma səhvən deyir: “Bu gün çox qarışacam .” → ”Qarışmaq” sözündə şəxsin işindən narazılığı və istəmədən bir konfliktə səbəb olmaq arzusu təzahür edir. 2. Göz qaçırma (Vergessen / forgetting) Şəxsin konkret bir şeyi – ad, yer, tapşırıq və s. – unutması da arxasında şüuraltı arzu və müqavimət daşıya bilər.  Misal : Kimsə sevgilisi ilə getməli olduğu görüşü “unudursa”, bu unutqanlıq arxasında getmək istəməmək və ya münasibətdə təzyiq hissi kimi şüuraltı səbəblər ola bilər. 3. Zarafat (Witz / joke) Freuda görə zarafatlar da şüuraltının təhlükəsiz şəkildə özünü ifadə etdiyi kanallardan biridir.  Misal : Bir şəxs həmkarına deyir: “Qırx yaşına çatdın, hələ də uşaqlıq edirsən!” Və sonra gülür: “Əslində, paxıllıq edirəm, sən heç dəyişmirsən!” → Burada həm zarafat, həm də şüuraltı paxıllıq eyni anda ifadə olunur. Bu üç nümunədə id in (arzular), superego nun (təzyiqlər) və ego nun (uyğunlaşdırma) qarşılıqlı oyunu aydın görünür. Onlar şüuraltı materialın davranış və nitqdə necə sızdığını göstərir. Freud üçün təmas və toxunuş birbaşa psixoseksual inkişafın, xüsusilə ilkin mərhələlərin — oral və anal fazaların — əsas elementlərindən biri idi.   . Oral faza və təmas   Körpə üçün dünyanı anlamağın ilk yolu ağız və təmasdır.   Ana döşü ilə təmas — həm qidalanma, həm sevgi və təhlükəsizlik mənbəyidir.   Bu mərhələ erkən şəxsiyyət strukturunun, sevgi və güvən bazasının formalaşmasında önəmlidir.   Freud oral təmas vasitəsilə ilkin həzz və narahatlıqların dərk edildiyini düşünürdü.  . Anal faza və toxunuş   Bu mərhələdə uşağın nəzarət və azadlıq hissi inkişaf edir.   Tualet təlimi və anal bölgənin toxunuşu ətrafındakı münasibətlər uşağın özünü və başqalarını anlamaqda rol oynayır.   Freudun fikrincə, anal fazadakı toxunuş təcrübələri şəxsin gələcəkdə idarəetmə, sərtlik və ya qayğıkeşlik kimi davranışlarının kökündə dayanır.  . Təmasın psixoloji mənası   Təmas sadəcə fiziki deyil, emosional əlaqənin təməlidir.   Ergenlik və yetkinlikdə toxunuşun olmaması və ya zəifliyi, emosional bağların pozulmasına, tənhaqlığa səbəb ola bilər.   Təmas həm də “arzu” və “həzz”lə əlaqəli dərin şüuraltı təzahürdür. 4. Simvolik təmas və toxunuş Freudun psixoanalizində toxunuş həm real, həm də simvolik ola bilər. Məsələn, bir jest, sarılma, hətta sözlərlə ifadə olunan yaxınlıq da toxunuşun simvolik ekvivalenti kimi qəbul edilir. Yəni Freud üçün təmas və toxunuş həm ilkin həzz mərkəzləri, həm də şəxsiyyətin psixoseksual inkişafında fundamental əlaqə vasitələri idi. Bu təcrübələr insanın dünyaya, özünə və başqalarına münasibətini formalaşdırır. Mədəniyyət — arzuları və həzzi tənzimləmə sistemi kimi — insanların impulsiv təbiətini məhdudlaşdırır, amma bunun yerinə daha yüksək səviyyəli yaradıcılıq, əlaqələr və ictimai struktur qurur. Arzular basdırıldıqca, onların enerjisi mədəni fəaliyyətlərə çevrilir. Freudun mədəniyyət və arzu münasibətində “xədim edilmə qorxusu” (castration anxiety) xüsusi yer tutur, xüsusilə cinsi arzuların basdırılmasında. Castration anxiety və arzunun basdırılması    Freud üçün castration anxiety uşaqlıqda oğlan uşağının atasından cəza görmə ehtimalı kimi qorxudur, xüsusilə Oedipal mərhələdə atasına qarşı hiss etdiyi rəqabət və analıq sevgisi fonunda.   Bu qorxu arzuların, xüsusilə cinsi arzuların basdırılmasına səbəb olur — çünki arzularını açıq ifadə etsə, “cəzalanacaq” kimi bir daxili qorxu yaranır.   Beləliklə, xədim edilmə qorxusu arzunun şüuraltına çəkilməsinə güclü təsir edir və mədəniyyətin tənzimləyici funksiyasının əsas mexanizmi kimi çıxış edir. Mədəniyyət və qorxu əlaqəsi   Mədəniyyət fərdlərin bu instinktiv arzularını qorxu və cəza ilə idarə edir.   Bu da insanlarda özünə nəzarət və sosial qaydalara uyğunlaşma mexanizmini gücləndirir.   Castration anxiety kimi qorxular mədəni normativlərin mənimsənilməsində bir növ daxili nəzarət mexanizmi rolunu oynayır.  Arzunun basdırılması təkcə arzunun sosial səbəblərlə (qaydalar, nizam) bağlı deyil, həm də daxili, psixoloji qorxu mexanizmləri ilə—xüsusilə xədim edilmə qorxusu ilə bağlıdır. Arzular, insan ruhunun ən canlı və sirli təzahürlərindən biridir. Lakin bu arzular heç vaxt tam sərbəst və açıq şəkildə ifadə olunmur. Uşaqlıq dövründə, xüsusilə Edipal kompleks mərhələsində, arzuların qarşısına daxili qorxular və sosial məhdudiyyətlər çıxır. Bu dövr arzunun dəfn edilməsində, yəni basdırılmasında əsas mərhələ hesab olunur. Bu yazıda Edipal kompleksin arzuların formalaşması və basdırılması prosesində oynadığı rolu psixoanalitik perspektivdən araşdıracağıq.  Arzular insan psixikasının əsas hərəkətverici qüvvəsidir. Lakin onların həmişə açıq ifadəsi mümkün deyil; mədəniyyət, ailə və daxili qorxular onları basdırır.  Edipal kompleks nədir?   Uşağın ana ata münasibətlərində keçirdiyi psixoseksual inkişaf mərhələsi. Oğlan uşağı atasına rəqabət aparır, anaya qarşı məhəbbət hiss edir.  Arzunun dəfn edilməsinin mexanizmi    Edipal kompleksdə uşağın içində yaranan “xədim edilmə qorxusu” arzuları basdırır, psixikada cəzalandırılma ehtimalı kimi təzahür edir.  Castration anxiety nin rolu Bu qorxu arzunun şüuraltına çəkilməsinə, sosial normlara uyğunlaşmaya yol açır. Mədəniyyətin və nizamın yaranması    Edipal kompleksdən keçid, arzuların mədəniyyətin tələblərinə uyğun formalaşmasına zəmin yaradır.  Arzunun basdırılması və psixikanın formalaşması    Edipal kompleks arzuların basdırılması və psixikanın formalaşması üçün açar mərhələdir.  Edipal kompleks nədir? Edipal kompleks, Sigmund Freudun psixoseksual inkişaf nəzəriyyəsində uşağın yaş arasında yaşadığı mərhələdir. Bu dövrdə oğlan uşağı anasına qarşı güclü məhəbbət hiss edir, atasını rəqib kimi görür və onun yerini almaq istəyir. Bu duyğular həm cazibədar, həm də qorxulu olur, çünki ata uşağın əsas təhlükə mənbəyidir. Qız uşağı üçün isə bu kompleks fərqli şəkildə analığın rolu və atasına qarşı münasibət kimi təzahür edir.  Arzunun dəfn edilməsinin mexanizmi Edipal kompleksdə yaranan “xədim edilmə qorxusu” (castration anxiety) uşağın arzularını basdırması üçün əsas mexanizmdir. Bu qorxu uşağın öz istəklərini və impulslarını ifadə etməkdə çəkindirməsinə səbəb olur. Arzular basdırılır, yəni şüuraltına çəkilir, orada gizlənərək müxtəlif simptom və ya təzahürlərlə üzə çıxır. Bu basdırılma uşağın həm sosial normalara, həm də ailə strukturuna uyğunlaşması üçün vacibdir.  Castration anxiety nin rolu Bu qorxu uşağın atasından gələn cəza ehtimalı ilə əlaqələndirilir. Ata uşağın anaya qarşı duyduğu məhəbbəti və rəqabəti cəzalandıra bilər, bu da uşaqda narahatlıq və qorxu yaradır. Nəticədə, uşağın arzuları təzyiq altında qalır və şüuraltına çəkilir. Bu qorxu eyni zamanda superego nun (vicdanın) inkişafına təkan verir, yəni uşağın daxili nəzarət sistemi formalaşır.  Mədəniyyətin və nizamın yaranması Edipal kompleksdən keçid, uşağın arzularını mədəni və sosial norma ilə uyğunlaşdırmaq üçün zəruri mərhələdir. Arzular basdırılır və nəzarət altına alınır, bu da fərdin mədəniyyətə inteqrasiyasına xidmət edir. Mədəniyyət özü də bu arzuların müəyyən dərəcədə məhdudlaşdırılması və nizamlanması üzərində qurulub. Bu proses fərdin sosial həyatının və psixikanın balansının təminatçısıdır. Arzunun basdırılması və psixikanın formalaşması Edipal kompleks arzuların basdırılması üçün açar mərhələdir. Burada yaranan qorxu və basdırılma psixikanın inkişafı, superego nun formalaşması və fərdin sosial həyata uyğunlaşması üçün əsasdır. Arzunun tam sərbəst ifadəsi mümkün olmasa da, bu basdırılma prosesinin özü fərdin daxili aləminin mürəkkəbliyi və mədəniyyətlə əlaqəsinin təməlində durur. Arzu, Basdırma və Simptom: Psixoanalizin Üçlüyü  Arzu Psixoanalizdə arzu, şüuraltında gizlənən və insanın daxili dünyasını hərəkətə gətirən əsas qüvvədir. Arzu, bir tərəfdən təmkinlə ifadə olunmayan, başqa tərəfdən isə fərdin həyatına mənasını verən istək və ehtiyacları ehtiva edir. Freud üçün arzu, “təhlil ediləcək mətndir” – yəni insanın bilinməyən, gizli və bəzən təhqir edilən tərəflərini ortaya qoyan bir dil kimi qəbul edilir.  Basdırma (Repressiya) Arzuların hamısı şüur səviyyəsində sərbəst ifadə olunmur, çünki sosial, mənəvi və əxlaqi məhdudiyyətlər onları məhdudlaşdırır. Basdırma – arzuların, düşüncələrin və yaddaşların şüuraltına çəkilməsi prosesi – psixikanın özünü qoruma mexanizmidir. Basdırma sayəsində insan arzu və istəklərinin yaratdığı daxili konfliktlərdən və narahatlıqlardan qismən azad olur. Lakin bu basdırılan məzmun tamamilə yox olmur, o, gizli şəkildə qalır və fərdin davranışlarına, xəstəliklərinə təsir edə bilər.  Simptom Simptom, basdırılan arzuların və konfliktlərin şüuraltından dolayısı yolla, simvolik formada ortaya çıxmasıdır. Psixoanalitik düşüncədə simptom, gizlədilmiş arzunun təzahürüdür, lakin o, həm də arzu ilə tam eynilik daşımır; simptom arzuya təhrif edilmiş şəkildə, bəzən əks və ya maskalanmış formada görünür. Məsələn, nevrozlarda, fobiyalarda, obsesiyalarda fərdin narahatlıq yaratmaması üçün arzu basdırılır, amma bu arzu simpton formasında müxtəlif psixoloji və bədən simptomları ilə özünü göstərir. Arzu insanın daxili istəkləri, basdırma onları gizlədən qoruyucu mexanizmdir, simptom isə basdırılan arzuların gizli dilidir — psixikanın şüurdan gizli, lakin ifadə tərzidir. Arzu və Müdafiə Mexanizmləri  Arzu İnsanın iç dünyasında yaranan istək və ehtiyacların ifadəsidir. Bu arzular bəzən şüurda ifadə oluna bilməz, çünki sosial normalar, mənəvi tələblər və fərdin özünə qarşı tələbləri onları məhdudlaşdırır.  Müdafiə mexanizmləri Arzular və onların doğurduğu daxili konfliktlər insanın psixikasında narahatlıq yaratdıqda, psixika onları qorumaq üçün müdafiə mexanizmlərinə əl atır. Bu mexanizmlər, fərdin psixoloji tarazlığını qorumağa xidmət edir və arzu ilə gerçəklik, supereqo arasında yaranan gərginliyi azaldır.  Əsas müdafiə mexanizmləri və arzularla əlaqələri: - Basdırma (Repressiya): Arzular, düşüncələr və hisslər şüurdan uzaqlaşdırılır, gizlədilir. Basdırma arzu və istəklərin şüuraltına çəkilməsi ilə daxili gərginliyi azaldır. - İnkar (Denial): Gerçəklik və arzular arasında konflikt olduqda, fərd arzu və ya həqiqəti qəbul etməmək üçün inkar edir. - Proyeksiya: Fərd öz arzularını, duyğularını və impulslarını başqalarına aid edir, beləliklə daxili konfliktlərdən qorunur. - Rasionalizasiya: Arzunun gerçəkliyi qəbul etməyən tərəfi üçün məntiqi və sosial cəhətdən qəbul edilən səbəblər uydurulur. - Sublimasiya: Sosial qəbul edilən və yaradıcı fəaliyyətlərlə arzu və impulsların enerjisi yönləndirilir, məsələn, sənət, idman və s. - Haqqında çox danılmayan müdafiə mexanizmi “Omnipotensiya”  Omnipotensiya və Arzu ilə əlaqəsi  Omnipotensiya — fərdin özünü hər şeyə qadir, nəzarət edə bilən, hətta daxili aləmindəki impuls və arzulara tam hakim kimi hiss etməsidir. Bu, bir müdafiə mexanizmi kimi narsisistik quruluşda tez tez rast gəlinir.  Məsələn: “ Mən hisslərimə hökm edə bilən biriyəm ” — bu cür fikir, daxildə idarəolunmaz bir arzunun (məsələn, yaxınlıq, cinsi istək və ya qəzəb) qarşısını almaq üçün istifadə edilə bilər. Əslində, hisslər onu çaşqın və zəif hiss etdirə bilər, lakin omnipotensiya bu zəifliyin inkarıdır.  Omnipotensiya və Arzu arasında dinamika: - Arzunun basqılanması üçün istifadə olunur. Fərd arzusunu “kontrol altına aldığını” düşünərək onu inkar edir. - Supereqonun tələbini yerinə yetirir. “Yaxşı və güclü insan hisslərinə uymamalıdır” inancı ilə uyğunlaşır. - Real gücsüzlük hissini kompensasiya edir. Fərd daxili narahatlıqla üzləşmək əvəzinə “güc” illüziyası yaradır.  Psixoanalitik baxımdan: Omnipotensiya, uşaq psixikasının ilkin mərhələsinə (Freudda “narsisistik faza”, Lacanda “imaginér mərhələ”) aid edilir və arzunun qarşısını almaq üçün bir defans olaraq inkişaf edir. Bu, arzunun sərbəst ifadəsinə mane olur və psixodinamik simptomların formalaşmasına səbəb ola bilər. Arzular insan psixikasının əsas hərəkətverici qüvvəsidir, müdafiə mexanizmləri isə bu arzuların sosial və mənəvi məhdudiyyətlərə toqquşduqda yaratdığı narahatlığı azaltmaq üçün istifadə olunan avtomatik psixoloji strategiyalardır.  Bədənin Parçaları Həzz Obyekti Kimi Freudun psixo seksual inkişaf nəzəriyyəsində bədənin müəyyən bölgələri — ağız, anus, genitaliya — müxtəlif inkişaf mərhələlərində həzzin mərkəzi kimi çıxış edir. Bu bölgələrə erogen zonalar da deyilir və arzu bu bölgələr ətrafında formalaşır. Ağız – Oral faza Yenidoğulmuş uşaq üçün ağız həm həyatverici (ana südü), həm də həzz verici yerdir. Əmmək, dişləmək, udmaq və hətta danışmaq — ağız üzərindən əldə olunan həzzin fərqli formalarıdır.  Bu mərhələdə arzu qəbul etmə və bağlanma ilə əlaqəlidir. Anus – Anal faza İki yaş civarında uşağın tualet təlimi ilə tanış olduğu dövrdür. Bu mərhələdə nəzarət etmə, buraxma, tutma kimi funksiyalar üzərindən həzz təcrübəsi baş verir.  Arzu bu mərhələdə idarə etmə , verib alma və müstəqillik hissləri ilə bağlıdır. Genitaliya – Fallik/Oidipal faza Uşaq bədənində cinsiyyət bölgəsinin fərqinə varır və arzu burada sevilmək , bəyənilmək və ayrı seçkilik edilmək ehtiyacları ilə bağlanır. Freud üçün buradakı ən əhəmiyyətli dönüm nöqtəsi Oidipal konfliktdir.  Psixoanalitik Simptomlar və Bədən Bəzən arzu birbaşa ifadə oluna bilmədikdə, bədənin müəyyən bölgələrində psixogen simptomlarla (həssaslıq, ağrı, funksional pozuntu) təzahür edə bilər. Arzunun bu şəkildə bədənə yayılmasına na “isterik konversiya” deyilir.  Qarşı Tərəfdə Arzu Obyekti Kimi Bədən Hissələri – Lacan və Freudyan baxış Qarşı tərəfdə bədənin müəyyən hissələrinin arzu obyektinə çevrilməsi həm fərdi təcrübə, həm də mədəni kodlarla formalaşır. Psixoanalitik baxışla isə bu, subyektin çatışmazlıq hissi və fantaziyası ilə birbaşa əlaqəlidir. Gözlər Lacan üçün baxış obyektləşdiricidir. Gözlər həm nəzarət edən , həm də arzu doğuran obyektə çevrilə bilər. Qızğın və ya utancaq baxış, arzu ilə iç içə keçə bilər. Dodaqlar və Ağız Freudun oral fazasında qalan arzular qarşı tərəfin ağız bölgəsini arzu obyektinə çevirə bilər. Öpüş, dişləmə arzunun birbaşa ifadəsidir.  Boyun və qulaq bölgəsi Daha incə, intim və qorunan bölgələr olduğundan fetişistik olaraq arzu obyektinə çevrilə bilər. Bu bölgələrə yönələn arzu tez tez gizli həzz və təhlükəli yaxınlıq kimi təcrübə olunur.  Əllər Əllər həm toxunma arzusu , həm də toxunulma arzusu ilə bağlıdır. Psixoseksual inkişafda əllər vasitəsilə olan ilk təmaslar, sonradan qarşı tərəfin əllərini arzu obyektinə çevirə bilər. Sinə və omba bölgəsi Cinsi yetkinliklə birgə bu bölgələr, bioloji cinsiyyətin simvolları olaraq arzunun mərkəzinə gəlir. Əsasən heteroseksual və ya cəmiyyətin normativ baxışları ilə arzu cəmlənir bu hissələrdə. Fetişizmin rolu Lacana görə, bəzən arzu “obyekt a” ilə simvollaşır. Bu zaman qarşı tərəfdəki ayaq , ayaqqabı , səs , qoxu kimi qeyri adi bölgələr və əlamətlər də arzu obyektinə çevrilə bilər. Bu, subyektin fantaziyasına bağlıdır. Arzu obyektləri bədənin hissələri olsa da, psixoanaliz üçün əsas məsələ niyə məhz o hissənin arzuya çevrildiyi dir. Bu isə uşaqlıq dövrü təcrübələrinə, çatışmazlıqlara və simvolik dünyaya bağlıdır.  Psixoanalitik baxışla , arzu həmişə erogen zonalara aid olmur, çünki arzu cinsi həzzi deyil, çatışmazlığı təmsil edir. Yəni arzu obyektə deyil, ətrafında fırlanmağa , onu əldə etməyə çalışarkən yaranan gərginliyə bağlıdır.  Arzunun mərkəzində həzz yox, çatışmazlıq durur Freud üçün arzu bədənin erogen zonalarında başlayır, amma yetkinliklə sublimasiyaya uğrayaraq başqa sahələrə yönələ bilər (məsələn, sənət, elm, güc). Bu zaman arzu artıq genital həzzi deyil, mənimsəmə , tanınma , qəbul edilmə kimi ehtiyaclara bağlanır. Lacana görə “arzu obyekt a” heç vaxt tam olaraq tutula bilməz Lacan arzunun konkret bir obyektə yönəlmədiyini, əksinə arzu obyektinin yoxluqla işarələndiyini deyir. Yəni arzu bir dodaqda, sinədə, genitalda mərkəzləşmir – məcazlaşır . Nəticədə insan bəzən baxışa , səsə , uzaqlığa , hətta kədərli bir vəziyyətə qarşı arzu hiss edə bilər. Arzu bəzən erogen zonalardan qaçır Bəzən fərd üçün erogen zonalar qorxulu , utancverici , ya da qadağan edilmiş sahələr kimi yaşanır. Bu zaman psixi müdafiə mexanizmləri arzunu başqa obyektlərə yönəldir:    Zəka (ağıllı insanlara arzu)    Güclü xarakter , avtoritet    Mədəni üstünlüklər    Ağrı və əzab (masoxistik fantaziyalar)  Fetiş obyektlər Fetişizm bunun ən bariz nümunəsidir. Arzu, genital və ya klassik erogen zonalara deyil, məsələn, ayaqqabı , əlcək , parça , rəsmi geyim , qoxu və s. Obyektlərə yönəlir. Arzu bədənin konkret zonalarına yox, psixi mexanizmlər , fantaziyalar , çatışmazlıq və sosial simvolik kodlar vasitəsilə formalaşır. Ona görə də arzu həmişə erogen zonalarda dolaşmaz – bəzən onlardan qaçar, bəzən onları məcazlaşdırar. Eşq köhnə bir yalan, Adəmlə Həvvadan qalan  Limerans nədir? Psixoloq Dorothy Tennov tərəfindən işlənən bu termin obsessiv şəkildə birinə emosional bağlanma , onun təsdiqini qazanmaq istəyi, tez tez fantaziyalarla müşayiət olunan bir haldır. Bu, sadəcə sevgi deyil — idealizə edilmiş, obsesif və arzulanan bir bağlılıqdır .  Psixoanalitik baxışdan limerans: Freud – Arzu və Obsesiflik Freud limerans kimi təzahürləri libidinal enerji nin bir obyektə yüklənməsi (cathexis) kimi izah edərdi. Bu obyekt üzərində təkrar fantaziyalar, obsesiv düşüncələr və narahatlıq Edipal arzu , itki qorxusu və mükəmməl obyekt axtarışı ilə əlaqəlidir. Lacan – Desire is the desire of the Other Lacan’a görə arzu başqasının arzusunun obyekti olmaq istəyidir. Limerans halında şəxs ”o insanın arzuladığı biri olmaq” istəyir. Bu isə özünə dair boşluğu həmin idealizasiya olunan şəxs vasitəsilə doldurmaq cəhdidir. Kernberg / Masterson – Idealizasiya və Sərhədsiz Obyektləşdirmə Limerans, narsisistik zədələnmələrə cavab olaraq formalaşan ağ qara görmə, idealizasiya və dəyərləndirmə ifratı kimi izah oluna bilər. Obyektin “bütün yaxşı” olması, “bütün pis”dən qorunmaq istəyidir. Limerans – arzu + idealizasiya + itki qorxusu + özünü tamamlanmamış hiss etmə kimi psixoanalitik sahənin əsas motivləri ilə iç içədir. Bu mövzunu psixoanalitik aspektdə iki səviyyədə – repressiya , arzu , və erogen zonalar kontekstində aça bilərik: Cinsi orqandan ruha uzanan qəbul və güc ehtiyacı: Repressiya edilmiş arzuların oral seksdə təzahürü Oral seks, Freudun nəzəriyyəsində oral faza ilə əlaqələndirilir. Bu mərhələ (doğumdan 8 aya qədər) uşağın dünyanı tanıma və həzz alma vasitəsi olaraq ağız bölgəsinə fokuslandığı dövrdür. Həzzin bu bölgədən alınması ilə əlaqəli fantaziyalar və təcrübələr, repressiya olunarsa, yetkinlik dövründə oral seks fantaziyaları və ya təcrübələri ilə təzahür edə bilər. Qadın erogen zonasına yönəlmiş oral seksdə repressiyanın təzahürü  a. Qəbul etmək – passiv mövqe Qadın üçün klitoral və ya vaginal oral seks passiv qəbuletmə pozisiyası ilə əlaqələndirilə bilər. Repressiya olunmuş “istənilmə”, “tam görülmə”, “mərkəzləşmə” arzusu burada bədən vasitəsilə həzzlə ortaya çıxır. Bu, öz dəyərini və qadınlığını bədən üzərindən tanıtmaq cəhdi ola bilər.  b. Utanc – Superego ilə konflikt Əgər qadın belə bir həzzi “ayıb”, “kontrolsuz”, “çirkli” kimi şərtləndirən erkən təcrübələrlə böyüyübsə, bu akt həm də öz bədəni ilə barışma , repressiya edilmiş bədən həzzinin “qayıtması” kimi başa düşülə bilər. Kişi erogen zonasına yönəlmiş oral seksdə repressiyanın təzahürü  a. Gücün və nəzarətin simvolik təslim edilməsi Kişi üçün oral seks bəzən “kontrolun qarşı tərəfdə olması” anlamına gələ bilər. Repressiya olunmuş təslim olma arzusu , zəiflik fantaziyası burada erotikləşdirilmiş formaya keçə bilər.  b. Narsisistik gücün təsdiqi Eyni zamanda penis – kişi üçün güc, identifikasiya və maskulinlik simvoludur. Oral seks bu hissənin idealizə olunması, görülməsi və mərkəzləşdirilməsi ilə repressiya olunmuş özünü bəyənmə, özünü təsdiqləmə arzularının erotik səhnələşməsi kimi təzahür edə bilər.  Oral seks repressiya olunmuş doğrudan yaxınlıq , birləşmə , nəzarəti təslim etmək və ya almaq , utanc və həzz , bədənlə identifikasiya kimi mövzuların şüuraltı səviyyədə aktlaşdırıldığı bir sahə ola bilər. Aktın həm icra edən, həm də qəbul edən tərəfi üçün fərqli daxili dinamikalar (arzu, qorxu, utanma, nəzarət, dominantlıq) canlanır. Anal seks, seksual qeyddən kənarlar və digər fantaziyalar arzunun repressiyası kimi Psixoanalitik nəzəriyyəyə əsasən, anal seksə maraq — digər seksual davranışlar kimi — sadəcə fiziki həzzin deyil, həm də şüuraltı dinamikaların və repressiya olunmuş arzuların ifadəsi kimi şərh oluna bilər. Bu, xüsusən Freudun anal mərhələsi nəzəriyyəsi ilə əlaqələndirilə bilər.  Anal mərhələ ( – yaş) və psixodinamik inkişaf Bu mərhələdə uşaq tualet vərdişlərini öyrənir. Nəzarət, sərhəd, itaət və üsyan kimi mövzular bu dövrdə mərkəzdədir. Uşaq ya ifrazatını saxlamaqla, ya da buraxmaqla müstəqilliyini və nəzarət hissini ifadə edir. Repressiya və anal maraq   Əgər bu dövrdə valideynin həddən artıq nəzarətçi , utandırıcı və ya cəzalandırıcı davranışı varsa, uşaqda müəyyən impulslar basdırıla (repressiya oluna) bilər.   Sonradan bu repressiya olunmuş təcrübə seksual maraq şəklində anal seksə yönələ bilər — burada həm təslim olma , həm də nəzarəti yenidən qurma dinamikası ola bilər.   Anal seksə maraq, bəzən təslim olmağa yönəlik ziddiyyətli həzz , ya da əksinə, diqqət mərkəzində olmaq və nəzarəti ələ almaq arzusunun ifadəsi ola bilər. Simvolik səviyyədə   Bu tip seksual maraq şüuraltı güc, itaət, günahkarlıq və cəza ilə bağlı daxili konfliktlərin cinsi ifadəsi ola bilər.   Anal seksin həm müstəqillik , həm də təslimiyyət çağırışlarını bir arada daşıması, onu şüuraltı üçün çoxqatlı simvola çevirir. Bu təhlil etik və tibbi baxışla deyil, sırf psixoanalitik baxışla təqdim olunub və fərdin cinsi maraqlarını patologiyalaşdırmaq məqsədi daşımır. Hər fərd öz dinamikası içində qiymətləndirilməlidir. Şiddət meylli seks və repressiya olunan arzunun davranışa təzahürü Həzzin repressiyası və şiddətli seks meyli arasındakı əlaqə psixoanalitik nəzəriyyə baxımından olduqca maraqlı və mürəkkəbdir.  Şiddətli seks meyli: Repressiya olunan həzz arzuları bəzi hallarda özünü sadə bir cinsi yaxınlıq formasında deyil, dominantlıq, güc, ağrı və zor elementləri olan seksual fantaziyalarda və davranışlarda göstərə bilər. Burada artıq həzz obyektə yönəlik sadə bir bağlanma deyil, daha kompleks bir emosional strukturun təzahürüdür. Sadizm və mazoxizm: Freud və daha sonra Reich, Fromm və Lacan kimi psixoanalitiklər bu vəziyyəti sadistik və ya mazoxistik meyllərlə əlaqələndirirlər. Repressiya olunan həzz, sadəcə “istəmək” halında deyil, eyni zamanda qadağan edilmişi arzulamaq şəklində ortaya çıxa bilər. Bu isə həzzin təmiz formasından daha çox, ağrı ilə qarışmış , kontrol və təslimiyyət , cəzalandırma və ya cəza görmə ilə yüklü seksual struktura çevrilir. Şiddətli seks meyli çox vaxt şüurdan kənar həzz repressiyasının – yəni cəmiyyət və mənəvi normalar tərəfindən sıxışdırılmış arzuların – simvolik çıxış yoludur. Bu, sadəcə bir seksual seçim deyil, həm də psixik gərginliyin və identitetin dərin qatlarındakı zədələrin ifadəsi ola bilər. Şiddətli seksin aktiv tərəfi olmaq. Şiddət meyilli seks – güc fantaziyası yoxsa zəiflik kompensasiyası? Psixoanalizdə, xüsusilə də Freud, Reich və daha sonra Lacan bu kimi halları belə izah edirlər: Cinsi aktdakı şiddət , həmişə sadəcə qarşı tərəfi “dominantlıqla idarə etmək” meyli deyil, əksinə, çox zaman öz içindəki zəifliyi, həssaslığı və dərinləşmiş qorxuları kompensasiya etmək cəhdi ola bilər.    Freud bu halları libido enerjisinin sadistik kanala yönəlməsi kimi izah edir.    Lacan isə bu davranışlarda İdeal Mənlə olan boşluq və ya Arzu Subyekti olma ehtiyacının izlərini görür. Həssaslığın maskası olaraq şiddət Çox vaxt şiddət göstərən tərəf, həqiqi emosional yaxınlıqdan qorxur . Duyğusal əlaqə və həssaslıq onun üçün təhdid ola bilər. Belə bir insan:   Öz kövrəkliyini tanımaq yerinə,   Emosional riski inkar edir,   Seksual sahədə kontrol və güc vasitəsilə özünü təhlükəsiz hiss etməyə çalışır . Bu, bəzi hallarda uşaqlıqda yaşanmış təhlükəli və idarəsiz münasibətlərin , yaxud aldadılma və ya nəzarətsizlik hissinin bir nəticəsi ola bilər. Mazoxistik strukturla bağlılıq Bəzən bu şiddət yalnız qarşı tərəfə yönəlmiş olmur , daxildəki özünücəzalandırma mexanizmləri ilə də bağlı olur. Bəzi şəxslər üçün dominant davranış, əslində özünün qəbul edə bilmədiyi zəif tərəflərə qarşı aqressiv cavabdır .  Şiddət göstərən seksual davranışların arxasında çox vaxt dərin bir daxili həssaslıq, qorxu, kövrəklik və əlaqələnməkdə çətinlik dayanır. Bu davranış, qarşı tərəfə yox, öz içindəki zəifliyə yönəlmiş gizli bir müdafiə ola bilər. Şiddətli seksin “cəzalanan tərəfi” olmaq arzusu Şiddətli seksə məruz qalmağı arzulamaq , çox zaman daxili dəyərsizlik hissinin proyeksiyası və ya onunla baş etmə üsulu kimi təzahür edə bilər. Dəyərsizlik inancı və arzu Bir fərd özünü qəbul olunmağa layiq olmayan, sevilməyə dəyərsiz hiss etdikdə, bu inanc onu ağrılı və alçaldıcı vəziyyətlərə cəlb edən arzulara sürükləyə bilər. Psixikada bu cür şərtlənmiş ola bilər:   “Əgər mən dəyərsizəmsə, mənə hörmətlə yox, zorla davranılmalıdı.”   “Sevilmək üçün əzilməliyəm.”   “Bədənimə edilən zor, ruhumdakı hisslərə uyğun gəlir.” Bu, psixikada özünü cəzalandırma (Freudun “super egonun zalımlığı”) ilə bağlı ola bilər. Şiddət və arzu qarışımı – travmanın təkrar səhnəsi  Repetition compulsion (təkrar məcburiyyəti) anlayışı da buraya daxil olur. Keçmişdə travmatik bir münasibətsizlik yaşamış şəxs:   Şiddəti və zərəri istədiyi bir şey kimi psixikasında dəyişdirərək,    Nəzarətə alır və onu arzuya çevirir. Bu şəkildə, şiddət artıq travma deyil, “seçim” olur. Bu isə qurban psixikasına nəzarət hissi verir. Arzu yoluyla mənliyi məhv etmə  Lacan burada “arzu və Mövcudluq” məsələsinə toxunar: fərd arzunu özünü yox edən bir forma gətirə bilər – xüsusilə özünü sevə bilməyən biri. Bu tip davranışlar, arzu adı altında öz varlığına qarşı bir hücum kimi də oxuna bilər.  Şiddətli seksual təcrübəyə məruz qalmaq arzusu , bəzi hallarda yalnız bir fetiş və ya zövq axtarışı deyil, daxildə kök salmış dəyərsizlik hissinin və özünə qarşı zalım super egonun proyeksiyası ola bilər. Arzu, bu halda, həm təkrar travma, həm də özünü cəzalandırma alətinə çevrilə bilər. Digər seksual fantaziyalarda repressiyanın təzahürü Digər seksual fantaziyalarda repressiyanın təzahürləri psixoanalitik nəzəriyyədə geniş şəkildə şərh olunur. Fantaziyalar, xüsusilə cəmiyyət və mənəvi sistem tərəfindən “qadağan olunmuş” , “ayıb sayılan” və ya “qəbul edilməyən” arzu və meyllərin şüurdan kənar formada ifadəsi kimi dəyərləndirilir. Aşağıda bəzi seksual fantaziyalar və onların mümkün repressiv dinamikalarına toxunaq: Voyeurizm (gizlicə baxmaq istəyi)    Repressiya: Şəxsin öz seksual arzularını açıq şəkildə yaşaya bilməməsi, onları başqasında müşahidə etməklə dolayı yolla ifadə etməsinə səbəb olur.    Şüurdankənar dinamika: “Mənə icazə verilmir, amma baxaraq həmin arzunu yaşayaram.” Ekshibisionizm (özünü göstərmək istəyi)    Repressiya: Uşaqlıqda cinsi fərqlər və ya öz bədəninə dair hisslərin basdırılması, bu basdırılmış arzunun daha sonrakı dövrdə ”baxın, buradayam!” formasında ortaya çıxması.    Narsisistik çatlar: Qəbul olunmaq və görünmək ehtiyacı ilə qarışmış. Dominasiya və submissiya fantaziyaları (hakim olmaq və ya itaətkar olmaq istəyi)    Repressiya: Güc, aqressiya və ya itaətkarlıq hissləri sosial və əxlaqi qaydalarla basdırıldıqda, bu hisslər seksual fantaziyada öz ifadə yolunu tapır.    Psixoanalitik izah: Superego nun sərtliyi və ya yetkinlikdə kontrol itkisinə yönəlmiş şüurdan kənar ehtiyac. Tabu ilə əlaqəli fantaziyalar (qohum, müəllim, rahib, otoritet fiqurlar haqqında)    Repressiya: Edipal arzuların yetkinlikdə modifikasiya olunaraq yenidən təzahürü.    Freud: Uşaq yaşlarda valideynə yönəlmiş arzu basdırılır və yetkinlikdə başqa fiqurlarla təkrarlanır. “Forced sex” və ya təslim olma fantaziyaları    Repressiya: Seksual təşəbbüskarlığa dair sosial/qəbul olunmuş rola zidd düşdüyü üçün arzuların passiv forma da qəbul olunması.    Şüurdankənar fikir: “Mən istəmədim, mənə edildi – beləliklə, məsuliyyət daşımıram.” Yaş fərqi və ya “çox gənc/çox yaşlı” partnyorlarla bağlı fantaziyalar Repressiya: Uşaq yaşlarında yaşanmış əksik bağlanmaların (ya da onların erotikləşməsi) sonradan təkrar səhnə kimi canlandırılması. Fantaziya sadəcə həzzin deyil, həm də repressiyanın – yəni basdırılmış arzuların, qorxuların, və daxili konfliktlərin estetik və erotik ifadə formasıdır. Fantaziyalarda psixikada özünə yer tapa bilməyən şeylər simvolik bir səhnədə özlərini göstərər. Nəsimi Qiyasov Bərdə, 28.10.25

*Şəfqətə əsaslanan psixoterapiya* (Compassion-Focused Therapy, CFT) — təkamül psixologiyası üçlü “zehin” anlayışı, davranışçı terapiyanın iki faktor nəzəriyyəsi, assosiativ çərçivə nəzəriyyəsi və digər yanaşmaları birləşdirən, həm psixoterapiya üçün yardımçı, həm də özü-özlüyündə ayrıca protokolları mövcud olan transdiaqnostik (yəni diaqnozlararası) bir psixoterapevtik modeldir. Bu yanaşmanın yaradıcısı ingilis psixoloqu *Paul Gilbert*-dir. Gilbert şəxsiyyət patologiyasını izah edərkən, insan zehninin təkamül ərzində keçdiyi üç əsas prosesi vurğulayır: 1. *Tələbat prosesi* – İnsan yaşamaq, çoxalmaq, valideynlik kimi əsas ehtiyaclara sahibdir. 2. *Motivasiya və impulslar* – Bu tələbatları ödəməyə yönəlmiş instinkt və motivasiyalar. 3. *Rahatlama və təhlükəsizlik halı* – Ehtiyac ödənəndən sonra yaranan gevşəmə, sakitləşmə halı. Məsələn, bir şəxs aclıq hiss edir (tələbat). Bu tələbat onu mağaradan çıxmağa, qida tapmağa – yəni ova getməyə sövq edir (motivasiya və impuls). Qida ehtiyacını ödədikdən sonra isə o, bir növ rahatlama və daxili sakitlik hiss edir (rahatlama halı). Şəfqətə əsaslanan terapiya bu strukturu patologiyanı anlamaqda əsas kimi götürür. Şəxs daxilində müxtəlif tələbatlar hiss edir, lakin bu tələbatları ödəmək üçün funksional olmayan (zərərli və ya nəticəsiz) davranış formalarına yönəlir. Bu davranışlar davam etdikcə problem də qalır. Funksional olmayan tələbat ödəmə davranışları davam etdikcə, şəxsin əsas ehtiyacları dolayı yollarla da olsa ödənilməmiş qalır. Bu da onun rahatlama mərhələsinə çata bilməməsinə səbəb olur. *Şəfqətə əsaslanan terapiya* bu nöqtəyə xüsusi vurğu edir: şəxs tələbatları hiss edir, lakin onları ödəmək üçün qeyri-funksional davranışlara yönəlir və nəticədə psixoloji rahatlığa çata bilmir. İnsan ilkin mərhələdə əsasən həyatda qalmaq, təhlükəsizlik, sığortalanmaq və törəməyə yönəlik cinsi instinktlər kimi daha bioloji tələbatlarla hərəkət edir. Lakin insan inkişaf etdikcə, sosial varlıq kimi daha mürəkkəb ehtiyaclar formalaşır. O, artıq aid olmaq istəyir. Çünki insan özündən kiçiklər üçün ovçu olsa da, özündən böyük varlıqlar üçün həssas idi. Bu da onu topluluqda yaşamağa, bir icmaya, bir qəbiləyə mənsub olmağa sövq etdi. Beləcə, *”aid olmaq”* və *”sahib olmaq”* kimi emosional və sosial tələbatlar meydana çıxdı. İnsan tarixi boyunca, xüsusilə buzlaşma dövründən sonra, ovdan sonra etdiyi işi müqəddəsləşdirmək və qrupu daxilində rahatlama əldə etmək üçün toplanma məkanlarına ehtiyac duydu. Bu da ilkin məbədlərin, totemlərin, ritualların yaranmasına zəmin yaratdı. Məbəd dedikdə burada mütləq dini anlamda bir struktur nəzərdə tutulmur, lakin bu yerlər insanların gördükləri işi qiymətləndirdikləri və birgə yaşadıqları təcrübəni mənalandırdıqları məkana çevrildi. Burada insanın psixoloji vəziyyəti və ehtiyac duyduğu qəbul və dəyər hissi çox vacib rol oynayır. İnsan ilkin mərhələlərdə əsas tələbatlarını – qida, təhlükəsizlik, vəhşi heyvanlardan və təbiət hadisələrindən qorunmaq, həyatda qalmaq və törəmə ehtiyaclarını qarşılamağa çalışır. Bu mərhələdə davranışlar əsasən instinktivdir və fərdi yaşantıya yönəlikdir. Lakin zaman keçdikcə, insan bir qəbiləyə, topluluğa mənsub olduqca, birgə ov, odu qoruma və bir yerdə yaşamağın verdiyi təhlükəsizlik hissi önə çıxır. Burada *interpersonal*, yəni insanlararası münasibətlər ön plana çıxır. İnsan artıq yalnız yaşamaqdansa, qrupa mənsub olmağın verdiyi rahatlıq və təhlükəsizlik içində yeni ehtiyaclar formalaşdırır. Bu mərhələdə *məmnuniyyət, qəbul olunmaq, dəyər görmək, aid olmaq* kimi psixoloji tələbatlar meydana çıxır. Bu da insanın davranışlarını daha kompleks hala gətirir. Təkamül psixologiyası bu mərhələdə sual verir: *Niyə insan bəzən özünə qarşı şəfqətsiz olur?* Niyə insan *utanc*, *günahkarlıq* kimi hissləri daşıyır və zehnində özünü bu hisslərlə təkrar-təkrar cəzalandırır? Bu sualların cavabı, bu hisslərin təkamüldəki funksional rolunda gizlidir. Məsələn, *utanc* – yalnız bir əməldən ötəri deyil, insanın *bütövlükdə öz kimliyinə* dair yaşadığı bir emosiyadır. O, qrup daxilində qaydaları pozduğunu düşünən və ya bunu hiss edən insanın, özünü həmin qrupdan *ayrılmış* hiss etməsi ilə yaranır. Bu zaman insan sanki içində belə deyir: “Mən günahkaram. Mən utanc içindəyəm. Özümü cəzalandırıram. Siz məni bağışlayın.” Bu, bir növ *sosial əlaqəni bərpa etməyə yönəlmiş* davranış formasıdır. Hətta bu fikirləri içində təkrar edərək, insan ətrafdan *bağışlanmaq və qəbul görmək* istəyir. Beləcə, *utanc və günahkarlıq*, insanın topluluqla münasibətini qorumaq və yenidən bərpa etmək üçün təkamülün bizə verdiyi mühüm emosiyalardır. Bəs insan bu qədər özünü tənqid edən, özünü baltalayan, daim daxili mühakiməyə məruz qoyan davranışlara niyə düşür? Bunun altında hansı ehtiyac dayanır? Əgər şəxs bu davranışlar sayəsində başqalarının dəstəyini alsa, hansı daha böyük tələbatını ödəyəcək? *Cavab sadədir:* bu – *qrupa, icmaya, birlik hissinə aid olma* ehtiyacıdır. *Şəfqətə əsaslanan terapiyanın* əsas mövzularından biri də budur: niyə insan rahatlama mərhələsinə çata bilmir? Niyə özünü dövr edən, özünü baltalayan, özünə qarşı sərt və şəfqətsiz olan davranışları davam etdirir? Çünki insan bəzən düşünür ki, əgər özü-özünə qarşı şəfqətli olarsa, bu onu zəiflədəcək. Onun ehtiyatlı olmasını, gələcək risklərə qarşı hazırlığını azaldacaq. Özünə şəfqət göstərmək bəzən ona *həyatın sərt reallıqları qarşısında “yumşaq” düşmək* kimi gəlir. Beləcə, insan düşünür ki, özünü sərt tənqid edərsə, gələcəkdə baş verə biləcək mənfi hallara qarşı daha “hazır” olacaq. Bu zaman psixikada *daxili mühakiməçi*, *daxili hakim*, *daxili səs* formalaşır. Bu səs insanı daim qiymətləndirir, tənqid edir, qınayır. Nəticədə, insan özünə qarşı mərhəmətli olmağı, xoş duyğuları, özünə istirahət və yaxşılıq haqqı tanımağı özünə rəva görmür. Məsələn, təşviş yaşayan bir şəxs düşünə bilər ki, əgər özümə şəfqətlə yanaşsam, gələcəyə hazırlıqsız qalacağam. Depressiyalı bir pasiyent isə belə düşünə bilər: “Əgər özümə şəfqət göstərsəm, həyata qayıdacağam. Amma bu, mənə ağır gəlir. Çünki o həyat mənə çox şey yaşadıb, mən yenidən onun içinə qarışmaq istəmirəm.” Bu nöqtədə *meta-konsept* (emosiya yox, emosiyaya dair inam, fikir yox, fikirə dair inam və.s) səviyyəsində bir situasiya yaranır: “Əgər özümü kifayət qədər günahkar hiss etsəm, daha az yeyərəm, çünki özümə cəza verirəm. Daha az yeyəndə daha çox arıqlayaram. Beləliklə, özümü idarə etdiyimi hiss edərəm.” Bu, məsələn, *bulimiya* kimi pozuntularda görünən bir mexanizmdir. Depressiyalı bir şəxs də düşünə bilər: “Heç kimə lazım deyiləm. Ən yaxşısı, hər kəsdən uzaq durum. Belə daha az incidirəm.” Burada insan *özünü qorumaq* və *digərlərinə zərər verməmək* məqsədilə özünü təcrid edir. Amma bu da bir cür özünü cəzalandırma formasıdır. Soruşa bilərsən, Nəsimi, bunun mənası nədir?* O deməkdir ki, insanın özünə qarşı şəfqətsiz olması, sadəcə bir “gücsüzlük” deyil. Bu, *təkamül baxımından formalaşmış bir müdafiə mexanizmi*, psixoloji bir strategiyadır – qorunmaq, aid olmaq və rədd edilməmək üçün. Ancaq bu strategiya uzun müddət davam etdikdə insanın psixoloji sağlamlığına zərər verir. İnsanın özünə qarşı şəfqətdən uzaq, özünü baltalayan davranış və düşüncələrinin kökündə yatan əsas səbəb, çox vaxt *təkamül mexanizmləri ilə* əlaqəlidir. Bu fikir çoxlarımızın müxtəlif psixoloji təlimlərdə, videolarda və motivasiya kitablarında rast gəldiyi bir anlayışdır. Ortaq nöqtə budur: *Biz təşvişli insanların nəslindən gəlirik.* Qədim dövrlərdə mağarada yaşayan əcdadlarımız gecə ocaq başında oturarkən, kənardan eşidilən xışıltıya bəziləri “küləkdir” dedi, bəziləri isə “vəhşi heyvandır” deyə düşündü. *Qaçanlar sağ qaldı.* Qaçmağa sövq edən isə *təşviş hissi* idi. Deməli, təşvişin təkamüldəki funksiyası *”hazırlıq və sağ qalma”* olmuşdur. Bu instinkt bu gün də bizdə qalır, sadəcə müasir həyatda daha fərqli formalarda üzə çıxır. Məsələn, təşviş pozuntusu olan pasiyentlərdə bu funksiya həddindən artıq işləyir. Bu pasiyentlərin zehni ssenariləri bəzən bu cür uzanır: *Bir mıx bir nalı, bir nal bir atı, bir at bir əsgəri, bir əsgər bir məktubu, bir məktub bir orduyu, bir ordu digər ordunu, iki ordu müharibəni, müharibə isə fəlakəti təsirləndirir.* Bu domino effekti ilə formalaşan düşüncə, nigaranlıq və qayğının mahiyyətini gözəl izah edir. Nigaran insan dildə bu cür bir həyata nifrət etsə də, sanki içində belə düşünür: *“Nə qədər narahat olsam, nə qədər hər şeyi əvvəlcədən düşünsəm, gələcəkdə baş verə biləcək fəlakətlərə o qədər hazır olaram.”* Bu, təşvişin onlara verdiyi saxta zəmanət olur. Amma bu mexanizm artıq real təhlükə ilə deyil, *təxmini ehtimallarla* işləyir. Bu da insanın psixoloji balansını poza, şəfqəti və özünə qarşı anlayışı sıradan çıxara bilir. Niyə? Çünki insan qaçarkən bəzən qaçdığı şey təkcə təhlükə olmur, eyni zamanda o bəzən o qədər daxildən mesaj almağa başlayır ki, yəni bədənində ortaya çıxan hissi, emosiyanı, fikirlərini o qədər şərh edir ki, bunların hər hansı birinin varlığı belə kifayət edir ki, şəxs dəyərli olduğuna inandığı hər şeydən uzaq düşsün. Eyniliyi hazır olmaq, güvəndə olmaq kimi görən insanın dəyişiklik və bu şəfqət dediyimiz “təhlükəli” ifadədən qaçması məncə indi daha anlaşılandır. *Dəyişiklik* və rəqibi olaraq eynilik, eynilik insan üçün adətən *müsbət emosiyalar* gətirməsə də — yəni eynilik içində olan insanın həyatı sevinc və xoşbəxtliklə dolu olmasa da — ən azından *təxmin edilə bilən*, *tanış* və *stabillik hissi verən* bir vəziyyətdədir. İnsan da elə məhz bu tanışlığa narahat olsa belə, yapışır. Fairbairnin *Münasibət obyektləri nəzəriyyəsinə* görə, şəxs uşaqkən yalnız valideynlərindən qida, qoruma və s. Kimi baza ehtiyaclarının ödənməsini gözləmir. Eyni zamanda onların ünsiyyət və fəaliyyətləri vasitəsilə bir-birinə qarşı, özünə qarşı və başqalarına qarşı necə davranılacağını da öyrənir. Gəldikmi indi söhbətin əvvəlində danışdığım içimizdəki hakim məsələsinə?! Yəni: ”Mən ata olmağı, ana olmağı, həyat yoldaşı olmağı, birinin uşağı və valideyni olmağı ata və anamdan öyrənirəm.”Bu öyrəndiklərimi də həyatımda öz aktyor olduğum səhnələrdə tətbiq edirəm. Bu, bir növ *sosial öyrənmə* mexanizmini də xatırladır. Həm Bandura, həm Rother, həm Fairbairn, həm də Dolard və Millerə bu baxışlara görə təşəkkür edirəm, ruhları şad olsun. Tutaq ki, pasiyentin uşaqlığı emosional olaraq o qədər də məmnuniyyətli keçməyib. Amma bu pasiyent hal-hazırda nisbətən sabit və məqbul bir həyat içərisindədir — həyat yoldaşı və onun ailəsi tərəfindən qəbul edilir, qayğı görür. Lakin zaman keçdikcə bu sabitlik içində sıxılmağa başlayır. Bir müddət sonra isə davranışları ilə sanki uşaqlıqda yaşadığı münaqişə və konflikt mühitini təkrar yaratmağa çalışır. Sanki tanış olan o xaosu, o narahatlığı bərpa etmək istəyir. Bəs Niyə? Nəyi var bu pasiyentimizin? Bunu *Əminə Bolatın* bir bəndi ilə də izah etmək olar: “Bu düşündüyün həyatdır, Yoxsa xəyal qırıqlığı? bir həyat düşün, bəli var, amma yalnız. eyni ssenari, aktyorlar fərqli.” Yəni insan keçmişdən öyrəndiyi bir “səhnə”ni daşıyır. Yeni insanlar, yeni rolları olsa belə, eyni emosional düzəni yenidən yaratmağa meyilli ola bilir. Çünki ora tanışdır, öyrəşilmişdir. İnsan olmadığını bilir, amma ölmədiyini də təcrübə edir, düşündüyü deyil, yaşadığına inanır. Bu da izah edir ki, psixoterapiyada “sağalma” deyilən şey pasiyent üçün bəzən təhdid kimi görünə bilər. Onun üçün yeni vəziyyətin nə gətirəcəyi bəlli deyil. Sağalma – tanımadığı, bilmədiyi bir “yeni həyat” deməkdir və bu, qorxudur. Pasiyent üçün tanış və öyrəşilmiş olan — istərsə də narahatlıqla dolu olsun — təhlükəsizdir, çünki bildiyidir. İnsanlar təkcə simptom narahatlıqlarından əziyyət çəkmirlər. Onların problemlərinin böyük əksəriyyəti *keçmişdən gəlir*. Özlərinin də gündəlik həyatda dediyi kimi: “Mən özümü biləndən, heç vaxt xoşbəxt hiss etmirəm və ya həmişə təşvişliyəm, təlaş içindəyəm, harasa tələsirəm, nəyəsə yetişməyəcəyimdən qorxuram...” və s. Dolayısı ilə belə nəticəyə gəlirik ki, pasiyentlərimizin diaqnozu nə olursa olsun — təşviş pozuntusu, depressiya və ya başqa — burada əsas məsələ onların dərin xarakteroloji narahatlıqlarıdır. Yəni, biz təkcə simptomlar üzərində yox, şəxsiyyətin əsas strukturuna yönəlirik. Məsələn, depressiv bir pasiyentin vəziyyətinə baxaq: Depressiya təkamül baxımından belə izah edilə bilər — şəxs “800 kalori ovda itirir, amma 300 kalori qida əldə edir, ova getmir, mağarada yatır, 400 kalori sərf edir və bununla yaşamağa çalışır”. Ova gedəndə enerji itirir, yorulur, ancaq qarşılığında itirdiyini qazanmır. Bu vəziyyətdə şəxs, itirməkdən qaçmaq uğruna qazancdan vaz keçməyi seçir. Qazandığım bir şey yoxdursa, itirəcək bir şey də yoxdur - deyə düşünür. İlk depressiv şəxs, yəqin ki, mağarada yatıb hərəkət etməməyi, özünü qorumağı və eyni zamanda heç nə qazanmamağı seçən bu şəxs idi yəgin ki. Bu gün də müşahidə etdiyimiz, təcrübədə gördüyümüz kimi, bir çox depressiv pasiyentin psixoterapiya prosesində dəyişikliyə müqavimətində əsas səbəb — dəyişiklikdən sonra həyatın necə olacağı ilə bağlı qayğılar deyil sizcə də? Onlar özlərinə qarşı şəfqət göstərməyə başladıqda içlərində “yenidən xəyal qırıqlığına uğrayacaqsan” kimi qorxunc bir səs ortaya çıxa bilir, bütün bunların nəhayətində artıq təhlükə yırtıcılar və ya təbiət hadisələrini aşıb, dərimizin altında özünə yer edib və bu da insanın özünə qarşı şəfqətli olmamasının səbəblərindən biridir. Yazının növbəti hissəsində biz bunu “2 Faktor Analiz” və “Assosiativ Çərçivə” aspektlərindən, həmçinin təkamül psixologiyasının fərqlilik, seçicilik və qalma prinsipləri baxımından aydınlaşdırmağa çalışacağıq. Nəsimi Qiyasov 28.05.25, Bərdə

“Gülümsəyən depressiya” həm emosional dərinliyi ilə seçilir, həm də bir çox insanın özündə tanıya biləcəyi bir haldır. Aşağıda sənə bu mövzuda t məqalə təqdim edirəm. Gülümsəyən Depressiya — İçdən Dağılıb, Çöldən Parlayanlar Belə insanı çox sevilirlər Ətrafda əyləncəli, pozitiv, enerjili biri kimi tanınırlar. Həmişə gülümsəyirlər. Hətta ağlayarkən belə. Onlar “hər şey yaxşıdır” deməyə vərdiş ediblər. Amma içlərində… qopmuş bir sükut var. Gülümsəyən depressiya — adı qoyulmamış bir sükut, içdə böyüyən bir ağrıdır Bu halı yaşayan insanlar gündəlik həyatlarını davam etdirirlər. İşə gedirlər, dərsə hazırlaşırlar, dostları ilə zarafatlaşırlar… Amma gecələr yuxuları ərşə çəkilir. Özləri ilə baş-başa qaldıqları anlarda bir dərin boşluq hiss edirlər. Bu insanlar tez-tez belə cümlələr qururlar: “Dərdimi danışsam, kim anlayar ki?“Onsuz da hər kəsin problemi var, mən niyə narahat edim?” “Bəlkə də mən zəifəm, keçəcək…” Amma keçmir. Çünki depressiya həmişə ağlamaz. Bəzən gülümsəyər. Bəzən özünü çox işləməkdə, çox gülməkdə, çox kömək etməkdə gizlədər. Bəzən “mən yaxşıyam” dedikcə, bir az da içdən çökər. Bəlkə sən də… ➡️Heç kimdən kömək istəməyəcək qədər güclüsən? ➡️Hər kəsə yaxşı görünəcək qədər mükəmməl? ➡️Və özünü unudacaq qədər səssizsən?.. O zaman bu yazı sənin üçün yazılıb. Unutma: Gülümsəmək mükəmməl bir silah ola bilər, amma savaşdığın ağrıları gizlətməməlidir. Danışmaq gücsüzlük deyil. Əksinə, içində fırtınalar varkən kömək istəmək — ən böyük cəsarətdir. Seansa hazırsansa… Əgər sən də “hər şey yolundadır” deyə-deyə daxildə əriyirsənsə, artıq susmağa ehtiyac yoxdur. Mən səni dinləməyə hazıram. Gülümsəməyin arxasında nələr gizlənirsə, birlikdə baxaq. İlk addımı sən at. Geri qalanı birlikdə keçərik.  Paixoloji dəstək üçün 0513241900  9:00 dqn 18:00 a qədər müraciət edə bilərsiniz.

Ana olmaq qadının həyatında ən dərin və unudulmaz təcrübələrdən biridir. Lakin bu yeni mərhələ, eyni zamanda bir çox emosional dəyişiklikləri də özü ilə gətirir. Doğuşdan sonra bir çox qadın sevinc və həyəcanla yanaşı, narahatlıq, ağla gəlməz yorğunluq və hətta kədər hiss edə bilər. Bu duyğuların səbəbi, həm hormonal dəyişikliklər, həm də həyat tərzindəki köklü dəyişmələrdir. Bəzi analar "baby blues" adlanan, qısa müddətli və yüngül emosional dalğalanmalar yaşadıqları halda, bəziləri üçün bu vəziyyət daha dərin və uzunmüddətli depressiyaya çevrilə bilər. Bu dəyişikliklərə anlayışla yanaşmaq, qadının özünü günahlandırmaması və vaxtında dəstək alması çox önəmlidir. Doğuşdan sonra qadının bədənində baş verən hormonal dəyişikliklər onun emosional vəziyyətinə birbaşa təsir göstərir. Estrogen və progesteron hormonlarının sürətlə azalması, beyindəki kimyəvi tarazlığı pozaraq, əhval-ruhiyyədə enişlərə səbəb ola bilər. Bundan əlavə, yuxusuz gecələr, körpənin qayğısına qalmaq, bədənin fiziki yorğunluğu və yeni həyat tərzinə uyğunlaşmaq da qadının psixoloji yükünü artırır. Ən çox rast gəlinən əlamətləri isə sizlər üçün qeyd edirik.  ✅Əhval dəyişkənliyi (birdən gülmək, sonra ağlamaq) ✅Yorğunluq və enerjisizlik ✅İştah dəyişikliyi ✅Yuxu problemləri (çox yatmaq və ya yata bilməmək) ✅Həssaslıq və əsəbilik ✅Özünü günahkar hiss etmək ✅Özünə və ya körpəyə qarşı marağın azalması Bu əlamətlər doğuşdan sonrakı ilk 1-2 həftə ərzində keçirsə, bu vəziyyət adətən "baby blues" hesab olunur və normal qəbul edilir. Ancaq bu hal daha uzun müddət davam edirsə və gündəlik həyatı ciddi şəkildə təsir altına alırsa, doğuş sonrası depressiyadan şübhələnmək olar. Doğuşdan sonra bir çox qadın özünü duyğusal baxımdan zəif hiss edir. Bu, çox vaxt “baby blues” adlanan keçici bir hal olur. Baby blues, doğuşdan sonra 2-3 gün ərzində başlayır və təxminən 10 günə qədər davam edə bilər. Bu dövrdə qadınlar tez-tez ağlaya, narahat ola və ya özlərini səbəbsiz yerə kədərli hiss edə bilərlər. Bu dəyişikliklər təbii hesab olunur və əksər hallarda heç bir tibbi müdaxilə tələb etmir. Lakin bu emosional vəziyyət 2 həftədən çox çəkirsə və daha da dərinləşirsə, bu artıq doğuş sonrası depressiya ola bilər. Bu vəziyyət daha ciddi bir psixoloji problemdir və peşəkar dəstək tələb edir. Doğuş sonrası depressiyanın əsas əlamətləri: Davamlı kədər və ümidsizlik hissi Həyatdan zövq ala bilməmək Özünü yararsız və kifayət etməyən ana kimi hiss etmək Konsentrasiya çətinliyi Körpəyə qarşı sevgi hissində azalma və ya laqeydlik Özünə və ya körpəyə zərər vermək kimi qorxulu düşüncələr Bu vəziyyət qadının həyat keyfiyyətini aşağı sala və həm onun, həm də körpənin rifahını təhlükə altına ala bilər. Ona görə də bu əlamətləri görən qadın və ya onun yaxınları mütləq bir psixoloqa və ya psixiatra müraciət etməlidirlər.

Çox zaman sahib olduqlarımızı görməzdən gəlir və diqqətimizi əlimizdə olmayan şeylərə yönəldirik. Halbuki, bir insanın dəyərsiz hesab etdiyi bir şey, başqa biri üçün ən qiymətli xəzinə ola bilər. Bu, tamamilə insanın baxış bucağına bağlıdır.Həyatda sahib olduqlarımızın dəyərini anlamaq və onları qiymətləndirmək üçün bəzən sadəcə bir an dayanmaq və düşünmək kifayətdir. Çünki həyatın ən gözəl anları, çox vaxt gözümüzün önündə olur, lakin biz bunları ya hiss etmirik, ya da onların dəyərini bilmirik. Bu anlar, bir uşağın təmiz və səmimi baxışı ilə göründüyündə isə tamamilə fərqli bir məna kəsb edir.Uşaqlar, həyatın ən saf tərəflərini görə bilən və hər şeyə heyrət və sevgi ilə yanaşan varlıqlardır. Onların hər kiçik şeyə sevinc duya bilməsi, bizə bir dərsdir. Bəlkə də, onların bu sadə və təmiz baxışı bizə, sahib olduqlarımıza minnətdar olmağı və həyatı daha fərqli bir bucaqdan qiymətləndirməyi öyrədə bilər.Unutmayaq ki, xoşbəxtlik, sahib olduqlarımıza dəyər verməkdən və onların kiçik də olsa, həyatda yaratdığı gözəllikləri görməkdən keçir. Həyatı bir uşağın gözlərindən görmək isə, bizi həqiqi xoşbəxtliyə aparan yollardan biridir. 

Yazını yazarkən gözümün önündən Türkiyədəki zəlzələ və atanın qızının əlindən tutduğu foto bir an olsun getməmişdi, yazının çap olunma məqsədi ilə bağlı problem aradan qalxdığı üçün, yəni bu yazı artıq çap olunmağı gözləmədiyi üçün müəllif və ya “xülasəçi” olaraq mən mətni paylaşmaq istəyirəm. Bəzən facebookda dolaşarkən qarşıma müxtəlif kinolar ilə bağlı “alternativ final"lar çıxır, bu belə yetərincə kədərliykən biraz əvvəl yazımı paylaşmaq üçün yenidən həmin, yuxarıda haqqında bəhs etdiyim fotonu axtarırdım. O məşhur şəkil orda idi, orda idi, amma mən deyəsən bir alternativ sonun şəklini axtarırdım, bir portret çıxdı qarşıma, ata Məsud və qızı Irmak Leylanın əl-ələ olduğu bir portret, Irmak Leylanın Kürəyində qanadları vardı və bu bir alternativ son deyildi. Təsəllinin həqiqətdən ağrıdıcı olduğunu gördüyüm nadir səhnələrdən idi bu deyəsən. Etika psixoloji yardımı hədəf alan hər növ müdaxilənin özəyini təşkil edir. Bu prinsiplərə sədaqət həm mütəxəssisi, həm də yardım alan və axtarışında olan şəxsləri uyğun olmayan müdaxilələrdən qoruyur. Üstəlik nəzərə alsaq ki, mən bu yazını yazarkən cəmiyyətin daha həssas qrupları olan böhran qurbanlarına dəstək olanları məlumatlandırma məqsədi güdürəm, bu məsuliyyəti ikiqat artırır. Bu hissədə BMT inkişaf proqramı, Beynəlxalq Qızıl Xaç və Qızıl Aypara cəmiyyətlərinin təkliflərinə, Psixoloji konsultasiyada baza etik nüanslara, bundan başqa etik dilemmalara diqqət edəcəyik. Yazını yazarkən gözümün önündə Türkiyədəki zəlzələ və atanın qızının əlindən tutduğu foto bir BMT İnkişaf Proqramı çərçivəsində Böhrana yanaşmaq 1. Yerli resursları səfərbər etmək Fəlakətin və ya böhranın həcmindən asılı olaraq ilkin mərhələdə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının bu proqramı beynəlxalq müdaxilənin xaos yaratma riskini nəzərə alaraq yerli resursların səfərbər edilməsini təklif edir. Təbii ki, ehtiyac olduğu halda beynəlxalq kanallar işə salınır, profilaktik tədbir məqsədi ilə mümkün ssenarilər üzrə müdaxilə proqramları və ehtiyac siyahılarının mövcudluğunun səmərəli olacağını qeyd edir. 2. Xüsusi qrupların həssaslıq və ehtiyaclarından xəbərdarlıq Burada məhdud imkanlı şəxslər, uşaq, qadın, uşaqların, eləcə də qaçqın və məcburi köçkünlərin, aşağı iqtisadi imkanlara və məhdud təhsilə sahib insanların, etnik, gender və.s kimi azlıqların ehtiyaclarından xəbərdarlıq və onların dəstəyə əlçatanlığını göz önündə tutmaqdan bəhs edilir. 3. İnsan hüququ və ləyaqətinə həssaslıq Böhrana uğramış şəxslərə yardım din, dil, irq, gender, siyasi-ideoloji baxış fərqi ayırd etmədən göstərilməlidir. 4. Media menecmenti Böhran və böhrana müdaxilə, böhranın təsirlərinin aradan qaldırılmasında ictimaiyyətə məlumat vermək ilə bağlı media nümayəndələrinin fədakarlıqları danılmazdır. Lakin bəzən informasiya verilməsi zamanı sensasion başlıqlar, zərər çəkmiş şəxslərin ağrılı səhnələrinin fotolarından istifadə ictimaiyyətdə dərin sarsıntıya, inamsızlığa səbəb olduğu kimi böhrana məruz qalan şəxslərin də özlərində qurban rolunu yarada, yaranmış olanı möhkəmləndirə bilər. Media meneceri işin başlanğıcında bu sualı verə bilər: Mən olsam, ən böyük travmalarımdan birini yaşayarkən fotomun çəkilib, manşetlərdə yer almasını istərdim? Beynəlxaq Qızıl Xaç və Qızıl Aypara cəmiyyətlərinin hazırladığı etik prinsiplər 1. Humanizm. Humanizm burada insan varlığının keşiyində ən üst səviyyədə xidməti səfərbər etməyi ehtiva edir. 2. Ayrıseçkilikdən yayınma 3. Bitərəflik 4. Azadlıq 2, 3 və 4 – cü bənd BMT proqramının açıqlamasında da qeyd etdiyimiz kimi insanları milli, etnik, gender, dil, irq kimliyinə ayırmadan, təhsili, iqtisadi vəziyyəti, sosial təbəqəsi, ideologiya və siyasi baxışlarından asılı olmayaraq tək bir sinif olaraq görməkdir “Böhrandan əziyyət çəkənlər” sinifi və bir amal dəyişməz qalmalıdır, yardım əlçatanlığını hamı üçün təmin etmək. 5. Həmrəylik Xaosun profilaktikası və vahid amala xidmət etmək məqsədi ilə vahid koordinasiya mərkəzi ilə mütəmadi fikir mübadiləsi və mükalimədə olmaq. 6. Könüllülük. İnsanları dağıntı və ya böhran sahəsinə gətirən şeyin insanpərvərlik olması. 7. Qloballıq. İnsana faydalı olmaq adına beynəlxalq təcrübədən faydalanmaq. Sahədə psixoloji yardımın zamanı baza etik prinsipləri 1. Zərər vurmamaq və ya Zərər vurmaqdan yayınmaq Bu hər hansı bir zərər vurmaq formasını özündə ehtiva edən geniş bir anlayışdır. Xüsusilə dağıntı sahələrində, Türkiyədə rast gəlinən problemləri misal olaraq çəkib, yetərsiz bilgiyə qədər bir neçə nümunəyə baxaq. A. Danışmaq istəməyəni sual atəşinə tutmaq. B. Soruşulmadığı halda yersiz simptom maarifləndirməsi aparmaq. C. Məqsədi, yeri, zamanı, əks təsirini bilmədən texnikalar tətbiq etmək. D. Detallı məlumatımız olmayan metodları tətbiq etmək. E. Xəstəlik keçmişi ilə tanış olmadığımız şəxslərlə çalışmaq. 2. İndividuallıq (İndividuallığa inam) A. Psixi sağlamlıq mütəxəssislərinin diaqnoz ilə birləşmək halı. XBT – 10 (Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı, 10 – cu baxış), DSM V (Amerika Psixiatrlar Assosiasiyasının 2013 nəşri olan Psixi pozuntularının diaqnostik və statik kitabının 5 – ci baxışı) kimi diaqnostik ədəbiyyatların bizə psixi sağlamlıq problemlərini simptom fokslu təqdim etdiyini unutmayaq. Biz isə narahatlıq qədər narahat olanı da anlamalı olan mütəxəsislər olmalıyıq. Məhz buna görə psixoloji yardım belə vəziyyətlərdə buz üstündə rəqs etmək kimi olmalıdır, yaradıcı, elastik və ehtiyatlı. B. Tibbi müdaxilədə olduğu kimi psixososial dəstəkdə də amiranə dil deyil, dəvət dili istifadə etmək. Bizim rasional hesab etdiyimiz yardım etmək istədiyimiz şəxs üçün rasional olmaya bilər. Ona görə də insanları həyatda qalmaq instinkti, nəsil artırmaq, həzz almaq instinkti üzərindən çərçivəyə salmadan əvvəl onların ağrıya dair ifadələrini can qulağı ilə dinləyin. İnstinktlər bizi primat kimi həyata bağlayır, insan etmir. Bu üsul uğurlu olsa idi psixoanalizin özündə də nə Fairburn, nə Masterson, nə Xorni, nə Adler, nə də Erik From yetişməzdi. 3. Faydalılıq Zərəri və ağrını azaltmaqdan ziyadə, rifahı və bərpanı təmin etmək istiqamətində bilik və bacarıqları səfərbər etmək. 4. Sədaqət Xidmətin iş əxlaqı prinsiplərinə vəfanı, pasiyentlərə qarşı dürüstlük və etibarlılığı özündə birləşdirən prinsipdir. 5. Hörmət və Konfidensiallıq Benefsiarın ona nə edəcəyimizə dair məlumatlı olması və danışılan hekayədə cinayət tərkibi olmadığı halda məxfiliyin təminatını vermək. 6. Ədalətlilik BQXK və BMT təkliflərində də əks olunduğu kimi insanlara insanpərvərliyi əldə rəhbər tutaraq kömək etməyi özündə ehtiva edən prinsipdir. Bəzən isə bu prinsip özünü insan ləyaqətinin keşiyində durmaqla göstərir, məsələn zorakılığın hər hansı bir növünə məruz qalmış uşağın (18 yaşa qədər şəxsi) yaşadığı şiddət və sıxışdırma ilə, eləcə də başqa istismar halları ilə bağlı aidiyyəti qurumlara məlumat verməyə ehtiyac duyula bilər. Bəlkə də biz psixoloq kimi şəxsi bir daha dinləmək imkanını itirmiş ola bilərik, lakin şəxsin layiq olmadığı həyatdan uzaqlaşması istiqamətində öhdəmizə düşəni etmiş olarıq. 7. Səriştəlilik və Uyğunluq Sahədə olan Psixi sağlamlıq mütəxəssisləri (beynəlxalq təcrübədə belə deyəndə psixoloqlar, konsultantlar, sosial işçilər və həkimlər (həm mütəxəssis Psixiatrlar, həm də Ümumi Terapevtlər) nəzərdə tutulur) baza psixoloji konsultasiya bacarıqlarını bilməli və ehtiyac üzrə yönləndirməyi bacarmalıdırlar. Məsələn: Borderline şəxsiyyət pozuntusundan əziyyət çəkən biri ilə məruz buraxmanı həyata keçirməzdən əvvəl onu birincili və bizə məlum diaqnozu üzrə psixiatr yardımına yönləndirməli, sonra isə razılığı olacağı təqdirdə psixi sağlamlıq xidmətlərini daha uzun müddətə (təxminən 2 il) təqdim etmək iqtidarında olan bir mütəxəssisə yönləndirmə həyata keçirməyi dəyərləndirmək lazımdır. Daxili səs, 2 – 7 yaşda, əməliyyata qədərki mərhələdə şəxsin həyatda qalmaq üçün inkişaf etdirdiyi primitiv və disfunksional davranışlar, inkişaf etməmiş adaptasiya yönümlü davranışlar və uşaqlıq dövründən özü, başqaları, dünya və gələcəyə yönəlik irrasional inanclar böhran sahəsində dəyərləndirilməsi və müdaxiləsi mümkün olan məqamlar deyillər. 8. Şəffaflıq və Tolerantlıq Bu fərqli baxış və başqalarından gələn həll üsullarına maraq göstərmək və funksionallığına inanıldığı, zərərin olmadığı və ya mövcud üsullardan aşağı olduğu halda təklifləri qəbul etməkdir. Şəffaflıq prinsipi isə: Edə bilmədiyinə söz verməmək, söz verdiyini mütləq etməkdir. 9. Məsuliyyətlilik Böhran nəticələrinin aradan qaldırılmasından cavabdeh vahid koordinasiya qrupunun təlimatlarına əməl etmək və özünü, başqalarını, ən nəhayətində isə mübarizənin məqsədlərini riskə atmamağı özündə birləşdirir. 10. Həmrəylik. Şəxsi maraqlardan əvvəl mübarizənin amalı və məqsədlərini göz önündə tutmağı və özünü bu vahid məqsədləri əhatə edən zəncirin bir halqası olaraq görməyi özündə ehtiva edir. 11. Elastiklik Bizim bildiyimiz texniki baxışların çoxu özəl ofislərdə, əsasən ambulator müalicə həyata keçirilən tədqiqat institutları və xəstəxanalarda tətbiq edilib. Elastiklik ilə bağlı qeyd etmək istədiyimiz nüans mövcud vasitələri mövcud təcrübəyə adaptasiya etməkdir. Etik dilemma Bu psixi sağlamlıq xidmətlərinin ayrılmaz və ayrılmayacaq bir parçasıdır bəzən iki etik prinsip sanki bir-birinə zidd gedir kimi görünə bilər, bu çox normaldır. Etik dilemma ilə bağlı nəzərdə saxlanmalı olan məqamlar bunlardır: • Bir prinsipin təmin olunmaması başqa bir etik prinsipi təmin etmək olmalıdır. Məsələn: Məxfilik pozulur ona görə ki, Zərərdən yayınmağa ehtiyac var və Ədalətlilik təmin olunmalıdır. • Faydalılıq varmı sualı verilməlidir. • Zərər minimum səviyyədədirmi araşdırılmalıdır • Məqsəd kimi qarşıya qoyulana nail olmaq ehtimalı yüksək olmalıdır • Qərar (etik prinsipin hansısa birindən azad davranmaq) tərəfsiz olmalıdır. Gəlin 3 vəziyyətdə etik məsələlərə nəzər salaq. Vəziyyət 1. Faydalılıq və Şəffaflıq toqquşması Cənab D. 37 yaşında kişidir, illər əvvəl hərbi xidmətdə olduğu döyüş mövqeyinə basqın edilir, şəxs mövqedə sağ qalanlardan biri olur. Bir müddət sonra şəxsdə sinə sıxılmaları, yadlaşma (özünə yadlaşma və ətrafa yadlaşma), tez-tez kabus yuxular, təşviş və vahimə hissi müşahidə olunur, şəxs bəzən hadisəyə dair çox şeyi xatırlamadığını deyir, lakin eyni zamanda mütəmadi olaraq hadisəyə dair səhnələrin yenidən zehnində canlandığını deyir, xüsusilə döyüş postundakı bəzi ərazilərdə olmaqdan yayınır. Şəxsə hələ o dövr Post-travmatik Stress Pozuntusu diaqnozu qoyulur. Ordudan tərxis olduqdan sonra D müalicəyə davam etmir, uzun illərdir mütəmadi olaraq alkoqollu içki qəbul edir. Faydalılıq burada psixoterapiya bildiklərimizə müvafiq müdaxiləni tələb edir və ola bilsin ki, Səriştəlilik və Uyğunluq da təmin edilir, lakin burada əsas məqam ondan ibarətdir ki, Post-travmatik Stress Pozuntusunda ilk müdaxilə işlənməmiş olan travmatik təcrübəyə olmalıdır və bu ən azından 4-8 seansı əhatə edəcək, bu səbəbdən şəxsin təxliyə edildiyi xəstəxanada yardım alması daha dürüst bir yanaşma ola bilər, çünki böhran sahəsində həftəlik və nizamlı müdaxilə heç də hər zaman mümkün deyil və bəzən Həmrəylik prinsipi bizi başqa təlimatları icra etməyə sövq edə bilər. Vəziyyət 2. Həmrəylik və Səriştəlilik Cənab K. 28 yaşında gizirdir, sonuncu antiterror əməliyyatları zamanı yaralanaraq xəstəxanaya təxliyə edilib, xəstəxananın psixoloqu baş həkimdən prosesə daxil olmaq və qazilər, o cümlədən cənab K ilə görüşmək barədə təlimat alıb. Şəxsdə ön planda olan emosiya “Dostlarını xilas edə bilməmək” inancı ilə özünü göstərən xəcalət və günahkarlıq hissidir. Bundan başqa şəxsin zərərsizləşdirdiyi düşmən hərbçisi ölmədən əvvəl ona əslində təslim olmaq istədiyini və övladları olduğunu deyib, şəxs bu kadrı xatırlayanda peşmanlıq hissinə bürünür, xəstəxananın psixoloqu əsasən qorxu ailəsinə aid emosiyaları işləməkdə effektiv olan Uzunmüddətli Məruz Qoyma Terapiyası üzrə treninq keçib. Lakin o fərqindədir ki, belə situasiyalarda daha uğurlu yol Koqnitiv İşlənmə Terapiyasıdır. Belə olan halda Həmrəylik prinsipinə qarşı Zərərdən yayınma, Uyğunluq və Səriştəlilik prinsiplərini əldə əsas tutan mütəxəssis yönləndirmə həyata keçirilməsini rəhbərlikdən istəməlidir. Vəziyyət 3. Məxfilik və Ədalətlilik Xanım A. 20 yaşında qadındır, zəlzələdən xilas edildikdən sonra Post-travmatik Stress Pozuntusu simptomları ilə səhra tibb məntəqəsinə müraciət edib. Şəxsə Kəskin Stress Pozuntusu diaqnozu təyin olunub və psixoloqa yönləndirmə həyata keçiriləcəyi deyilib. Böhran sahəsindən təxliyədən sonra A xəstəxananın mütəxəssisi ilə görüşüb, burada əslində ardıcıllıq izlənsin deyə şəxsin detallı anamnezi alınır və bu əsnada müəyyən olunur ki, A qonşuluğunda yaşayan Y tərəfindən 15 yaşında cinsi zorakılığa məruz qalıb. Y sağdır və həyatına davam edir, A evlidir və Y-nı görmək qorxusu səbəbi ilə ata, anasının evinə nadir hallarda gedir. Məxfilik bizə deyir ki, hekayəni gizli saxlamaq lazımdır. Amma biz bir ölkənin vətəndaşıyıq və hər kəs kimi qanun qarşısında məsuliyyət daşıyırıq. Azərbaycan Respublikası prezidentinin 22 oktyabr 2019 – cu il təsdiqinə əsasən 2007 – ci ilin 25 oktyabrında Lansarotedə imzalanan “Uşaqların cinsi istismardan və cinsi zorakılıqdan qorunması haqqında” Avropa Şurasının Konvensiyasına əməl etmək ilə mükəlləfik. Həmin konvensiya psixi sağlamlıq mütəxəssisləri kimi səhiyyə və təhsil işçilərini də başlıca olaraq bu hüquqları müdafiə etməkdə səfərbər olmağa çağırır. Bu səbəbdən belə hallarda qanun və beynəlxalq hüquq qarşısındakı mükəlləfiyyəti yerinə yetirmək daha çox ön planda durur. Unutmaq lazım deyil ki, ədalət mülkün təməlidir və onun öz yerini tapmasına xidmət hamımızın vəzifə öhdəliyidir. Mənim 2 aya yaza bildiyim və böyük ehtimalla bir neçə dəqiqəyə oxunula bilən bu mətndə də öz işimizi nizamlayan prinsiplərdən danışdım, dönə-dönə xatırlatmaqda fayda vardır, bu prinsiplərə bağlılıq Mütəxəsis və benefsiarı qoruyur, prosesin hüquqi, struktur və münasibət ilə bağlı sərhədlərini nizamlayır, nizamın olmadığı yerdə təəssüf ki, göz yaşı hakim olur. Nəsimi Qiyasov Bərdə, 20.11.2023

Stimula nəzarət metodikası Stimula nəzarət Botzin tərəfindən 1972-ci ildə, İnsomnia üçün inkişaf etdirilən terapevtik texnikadır. Bu strukturlaşmış yanaşmanın əsas hədəflərindən biri yataq otağı, yataq və yuxu arasında qopan əlaqələri bərpa etməkdirsə, digər hədəfi isə yataq otağı, yataq və oyaqlıq arasındakı mövcud bağı qoparmaqdır. Bu yazını 2024 – cü ildə yazıram və 1 il öncə çap olunan ədəbiyyatların da dəstəyini alaraq deyə bilərəm ki, haqqında bəhs etdiyim müdaxilə metodikası inkişaf etdirilməsindən 52 il keçməyinə rəğmən hələ də həm yuxuya getmə çətinliyi, həm də yuxuda qala bilmə ilə bağlı çətinliklərə müdaxilə üçün birinci seçim yanaşmadır. Bir digər tərəfdən mən yuxusuzluq ilə bağlı yuxu məhdudlaşdırılması proqramı barədə də danışmaq istəmişdim əslində, sadəcə bu protokolu dərindən araşdırmaq məni qorxutmuşdu. Çünki o protokol Post-travmatik stress pozuntusu, panik pozuntu, bipolar affektiv pozuntu kimi diaqnozlardan birini almış şəxslər üçün tədbiqi zərərli ola biləcək bir metoddan bəhs edir. Müdaxilə addımları bundan ibarətdir: A. Yatmaq məqsədi ilə və yalnız yatmaq üzrəykən yataq otağına keçmək və çarpayıya uzanmaq lazımdır. Xüsusilə bəzi şəxslərdə yatmaq üçün göstərici yuxululuq hissi deyil, saatdır. Yəni onlar sanki bir standart müəyyən edirlər ki, filan saatda artıq yataqda olmalıdırlar, əks halda isə sabah yorğun və halsız olacaqlar. Belə hal yuxu və yuxusuzluq barədə nigaranlıq fikirləri, yuxuya gedə bilməmək və zəif performans ilə bağlı fikirlər isə təşvişi ortaya çıxara bilir, təşvişin somatik simptomları gərginliyi və oyanıqlığı aktiv saxladıqca isə yuxuya getmək mümkün olmur. B. Yataq və ya yataq otağından cinsi əlaqə və yuxudan başqa heç bir fəaliyyət üçün istifadə etməyin, yəni televizor izləmək, dərdləşmək, oyun oynamaq, mesajlaşmaq, kitab oxumaq üçün divan, kreslo, masa arxasında oturmaq olar. Amma yataq otağı və yataq bunun üçün deyil. C. Yataqda olduğunuz halda 15-20 dəqiqə ərzində yuxuya gedə bilməmisinizsə qalxın və yataq otağını tərk edin, yataq otağına növbəti dəfə yuxunuz gələndə yenidən qayıdın, yox əgər yenidən 15 – 20 dəqiqə ərzində yata bilməsəniz yenidən yatağı və yataq otağını tərk edin. Bunu yuxuya gedənə və ya sonrakı bəndlərdə bəhs edəcəyimiz kimi oyaümumiyyətlə yaxşı olar ki, yatağınızı Azərbaycan televiziya tamaşasında qeyd edildiyi kimi ayrı yaşamağınızın mümkün olmadığı biri ilə paylaşınma vaxtınıza qədər təkrar edə bilərsiniz. D. Televizor qarşısında, mənim etdiyim kimi soba kənarında, divan və ya kresloda yatmayın. Hörmətli oxucular, seriallardakı aktyor və aktrisaları rol-model alaraq partnyorunuz ilə küsəndə tərəflərin birinin yorğan və yastığını götürüb divan və ya kresloda yatmağını da istəməyin. Yataqdan kənarda keçən vaxtı oyaq olmağa aid işlərlə keçirin. E. Həftənin hər günü, şənbə və bazar, bayram günləri, məzuniyyət və tətillər daxil eyni saatda oyanmağa çalışın. Bu bioloji zəngli saat əhəmiyyəti daşıyır. F. Yuxarıda deyək ki, bir saat qeyd etdiniz, məsələn 07:00, əgər gecə boyu, deyək ki, 5-ə qədər yuxuya gedə bilmədiniz eyni zamanda, günə erkən başlamağa çalışmayın, ən azından 06:00 – a qədər olan vaxtı C bəndində qeyd ediləni təkrarlamağa çalışın. Unutmaq lazım deyil ki, 30-40 dəqiqəlik yuxu belə bizim üçün gün ərzində daha enerjili olmaq deməkdir. G. Deyək ki, gəldi səhər 7 oldu və o saata qədər 1 saat belə yuxuda ola bilmədiniz. Belə olan halda gün içində, hansısa fürsətdə, yuxunuz çox gəlsə belə yatmamağa çalışın. Niyə? Çünki əks halda sizə axşam lazım olacaq yuxu istəyini söndürə, azalda və gecə yuxuya getmək ilə bağlı çətinlik yaşaya bilərsiniz. Ən pisi isə bu davranış “gecə yatmasam belə gündüz mügüləyib gözümün yorğunluğunu ala bilərəm” kimisindən bir inancı möhkəmlədə bilər. Nəsimi Qiyasov  Bərdə, 2024

Posttravmatik stress pozuntusu simptomları Post-travmatik stress pozğunluğu: Klinik sindrom olaraq elmi ədəbiyyatda mühüm yer tutur. Amerika Psixiatriya Dərnəyi tərəfindən nəşr olunan Psixi Pozuntuların Diaqnostik və Statistik Təlimatının (DSM-IV 1994) dördüncü nəşrində Ptsp -nin günlük təcrübələr xaricində psixoloji travmaya səbəb olan bir hadisədən sonra meydana gəldiyi ifadə edilir. PTSP sindromunun xarakterik simptomları aşağıdakılardır: 1) travmatik hadisə ilə bağlı təkrarlanan və narahatedici xatirələr, məsələn, davamlı geri dönüşlər, yuxular, kabuslar, tez-tez güclü emosional sıxıntı ilə müşayiət olunur; 2) travmaya səbəb olan müvafiq stimullardan qaçmaq və ya ümumiyyətlə cavab verməmək; 3) Həddindən artıq oyanıqlıq, həddindən artıq qorxu, nizamsız yuxu, əsəbilik kimi hiperhəssas vəziyyəti. PTSP adətən cinsi qısnama, fiziki işgəncə, müharibə, təcrid düşərgələri kimi fərdi yönümlü bir hadisədən yarandıqda daha uzun müddət davam edir. Travmanın iki tipi Ptsp-nin qiymətləndirilməsində və müalicəsində bu sindromu yaradan stressin birinci, yoxsa ikinci növ travma olduğunu bilmək vacibdir.’ Qısaca izah etmək üçün birinci növ travma kimi gözlənilməz, qısamüddətli hadisələrdir. Təcavüz, fiziki hücum, təbii fəlakət və ya istehsalat qəzası kimi təkrarlanmayan travmatik hadisə və sürətli sağalma müşahidə olunan hadisələri bura aid edirik . Müqayisə üçün qeyd edək ki, ikinci növ travma daha qalıcı xarakter daşıyır və uşaqlıqda davamlı cinsi və ya fiziki zorakılıq kimi travmatik hadisələr zəncirini tələb edir və xəstənin dünyaya, özünə neqativ yanaşmasına səbəb olur. İkinci növ travma tez-tez yüksək dozada maddə istifadəsi, yemək pozğunluqları, əhval pozğunluqları, təşviş, panik pozğunluqlar, xroniki münasibət problemləri və uzun müddətli şəxsiyyət inkişaf pozğunluqları ilə əlaqələndirilir; Onlar emosional qadağalar, özünü idarə edən davranışlar və intihar kimi digər psixiatrik vəziyyətlərlə əlaqəli daha mürəkkəb və daha xroniki PTSP -yə səbəb olurlar. PTSP koqnitiv modeli Koqnitiv proses nöqteyi-nəzərindən, PTSP travmatik hadisələrin yüksək emosional prosesindən yaranır. PTSP simptomları onlara adekvat və ya uğurlu emosional emal aparılarsa dayandırılır. PTSP sindromunu yaradan amil travmatik hadisənin özü deyil, fərdin travmatik hadisəyə yanaşması və reaksiyasıdır. Eynilə, fərdin PTSP simptomlarına reaksiyası müalicə kursunu gedişini təyin edir. Travmanı Stimmulaşdırıcı Sxemlər İkinci növ travmadan əziyyət çəkənlərdə, xüsusən də travma uşaqlıqda yaşanıbsa, PTSP simptomları tez-tez travmaya əsaslanan sxemlərlə müşayiət olunur.’ Bu sxemlər koqnitiv təhriflər kimi təfəkkürün işini tənzimləyir və qavrayışa, şərhə, ehkam və inanclara birbaşa təsir göstərir, xüsusilə sonrakı hadisələrin yaddaşa həkki və xatırlanması bu sxemlər filtrindən keçərək müşahidə olunur. Travmaya səbəb olan sxemlərin gücsüzlük, dəyərsizlik, günahkarlıq və sevilməzlik şəklində daimi mövcudluğu və aktivləşməsi hadisə bitdikdən çox sonra şəxsin qavrayışlarında daimi qurban rolu vəziyyəti yaradır və xroniki PTSP sindromlarına yol açır. İkinci növ travmadan sağ qalanlarda, xüsusən də travma ilə əlaqəli “zəiflik sxemi” onların PTSP sindromunun əsasını təşkil edir. Nəticədə, onlar tez-tez funksional iflic vəziyyəti yaşayırlar. Və böyük emosional böhran yaşamadan gündəlik həyatın ‘zərbələri’ ilə başa çıxmağı son dərəcə çətin hesab edirlər. Beləliklə, PTSP xəstəsinin gücsüzlük hissindən əziyyət çəkməsi bu qrup xəstələr üçün koqnitiv terapiyanın əsas məqsədinə çevrilir. Klinik ilk görüş Müalicədən əvvəl; Xəstənin mövcud həyat vəziyyəti, ailə tarixi, travmatik təcrübələr tarixi, mövcud psixoloji uyğunlaşma, tibbi tarix, alkoqol və narkotik istifadəsi, depressiya və PTSP simptomlarının şiddəti haqqında məlumatlar əldə edilir. İlk klinik müsahibədə xüsusilə aktual problemlər, onların gündəlik həyata təsiri, xəstənin sosial mühitinin reaksiyaları və xəstənin simptomları ilə mübarizə yolları diqqət mərkəzindədir. Narahatedici travmatik anların, dissosiativ flashbacklərin və kabusların mövcudluğu və intensivliyi ilə bağlı xüsusi suallar verilir. Xəstəni sorğu-sual edərkən onun emosional vəziyyətinə həssas olmaq vacibdir. Travma almış xəstələrdə post-travmatik stress əlamətlərinin şiddəti dəyişkən olduğundan, məsləhətçinin xəstənin bütün PTSP meyarlarına cavab verib-vermədiyini araşdırması vacib bir vəzifədir. Bu vəziyyətdə, PTSP-nin birincil və ya ikincil klinik diaqnoz olub-olmaması və ya travmadan sonra xəstənin qismən stress əlamətlərinin narahat düşüncələr və ya sindromu maneə törətməsi qərara alınır. Terapiya tətbiqi Aydın Müalicə Məqsədləri PTSP sindromundan əziyyət çəkən xəstələrdə koqnitiv terapiyanın ümumi məqsədi onların travmalarının emosional fəaliyyətinə uğurla adaptasiya etmək olsa da, konkret terapiya məqsədləri aşağıdakı kimi sıralana bilər: 1) Fizioloji oyanıqlığın azaldılması, 2) təkrarlanan fleşbeklər, təkrarlanan kabuslar kimi narahatedici travmatik xatirələri aradan qaldırmaq, 3) travma xatirələrini güclənmə şəkilləri ilə əvəz etmək, 4) travmatik obrazların hekayə dilinə çevrilməsi, 5) travmaya səbəb olan inancların və sxemlərin dəyişdirilməsi, 6) gündəlik həyatın çətinliklərinin öhdəsindən gəlmək üçün daha təsirli strategiyalar hazırlamaq, 7) xüsusilə emosional sıxıntı zamanı özünü sakitləşdirmək və rahatlatma üçün güclü qabiliyyəti inkişaf etdirmək. Terapiya məğzinin açıqlanması Müdaxilə etmək üçün xüsusi narahatedici travmatik xatirələri seçdikdən sonra xəstəyə proses haqqında aşağıdakı kimi izah vermək olar: “Bu terapiya sizə travmatik xatirələri emal etməyə və aradan qaldırmağa imkan verir, O, həmçinin həyatınızı daha çox idarə etdiyinizi hiss etməyə kömək etmək üçün nəzərdə tutulub. İşimizin böyük bir hissəsi vizualizasiyadan istifadə etməkdən ibarətdir. Bu bir flashback və ya kabusda hiss etdiyiniz travmatik görüntüləri, düşüncələri və emosiyaları yenidən yaşamaq deməkdir. Bundan sonra daha yaxşı nəticə əldə etmək üçün travmatik görüntüləri dəyişdirəcəyik. Məqsədimiz özünüzü qurban kimi deyil, hakim kimi görmək və travma qarşısında qurban kimi hiss etməkdənsə, özünüzü güclü bir fərd kimi qəbul etməkdir. Əlbəttə ki, bu, əslində travmatik hadisəni dəyişməyəcək, lakin onlara qarşı inanclarını, düşüncələrini, zehni görüntülərini və travma ilə bağlı hisslərini dəyişəcək. Başqa bir şey soruşmaq istəyirsən?” Xəstələr travmatik görüntülər xatırlandıqda yarana biləcək mümkün emosional sıxıntı və yüksək oyanma statusundan xəbərdar olmalıdır, bunları seans zamanı terapevtlə bölüşə biləcəkləri xatırladılmalıdır. Terapiya seansında travmatik yaddaşı yenidən yaşamaq xəstənin normal həyatında yaşadıqlarından çox fərqlidir. Birincisi, seans zamanı travma həqiqətən yaşanmır. Bundan əlavə, terapevtin səsi və dəstəkləyici iştirakı bütün təxəyyül seansı boyunca “terapevtik bağın” qurulmasını təmin edir. Koqnitiv Ekspozisiya Bundan sonra xəstədən travmatik yaddaşı yenidən görməsi və onu indiki zamanda ucadan söyləməsi xahiş olunur, sanki indi baş verir, burada metodika kimi daha yaxşısı, gözləri yummaqdır. Xəstə birdən çox narahatedici fleşbekin olduğunu və ya kabuslar gördüyünü bildirirsə, diqqət ən narahat edənə yönələcək. Bu müddət ərzində xəstənin ekspozisiya seansları ilə bağlı bütün sualları sakit bir şəkildə, az və düz cavablandırılmalıdır. Təxəyyül ekspozisiyalarında konsultantın rolu istiqamət verməkdən daha çox dəstəkləyici olmalıdır. Terapevtin müdaxilələri istismar, zorakılıq səhnələrinin təfərrüatlarını və ya müəyyən hisslər və düşüncələr haqqında təfərrüatları soruşmaqdan kənara çıxmamalıdır. Vizual, emosional və sensor stimullar da daxil olmaqla bütün “qorxu şəbəkəsinin” aktivləşdirilməsi koqnitiv ekspozisiyada çox vacibdir. Travmatik yaddaşın şifahi təsviri başa çatdıqda, terapevt soruşa bilər: “Travmatik yaddaşla əlaqəli başqa bir şey varmı?” Xəyali ekspozisiya, xəstənin bütün travmatik yaddaşı yenidən yaşadığına əmin olduqda başa çatır. Üstünlük emalı Xəstə koqnitiv ekspozisiya bölməsini bitirdikdən dərhal sonra terapevt üstünlük mərhələsini aşağıdakı kimi təsvir edə bilər: “Mən sizdən travmatik yaddaşın başlanğıcını yenidən təsəvvür etməyinizi və baş verənləri indi baş verirmiş kimi xəyal etməyinizi xahiş edəcəyəm. Amma bu dəfə daha yaxşı nəticə əldə etmək üçün travmatik ssenarini dəyişdirəcəyik. Başlamağa hazırsınız? Xəstənin bu nöqtədə verə biləcəyi sualları bu mərhələnin sonuna qədər təxirə salmaq daha yaxşıdır. Xəstə hazır olduğunu dedikdə, terapevt davam edə bilər: “Hazır olduqda, travmatik anı yenidən nəzərdən keçirməyə və onu ətraflı təsvir etməyə başlaya bilərsiniz.” İlkin olaraq, üstünlük emalı mərhələsi koqnitiv ekspozisiya mərhələsinə çox oxşardır. Bununla belə, travmatik ssenari kulminasiya nöqtəsinə çatdıqda, terapevt xəstədən özünü həmin səhnədə yetkin kimi görməsini xahiş edir. Fərqli bir texnika ilə xəstədən eyni səhnədə özünü travmatik hadisəyə fərqli reaksiya verdiyini təsəvvür etməsi istənilir. Terapevt bunu aşağıdakı suallarla asanlaşdıra bilər: “Hal-hazırda travma səhnəsində özünüzü yetkin bir insan kimi təsəvvür edə bilərsinizmi? Bir yetkin kimi travma səhnəsinə girəndə nə baş verir? Bir yetkin olaraq, hazırda nə etmək istərdiniz? Və sən istədiyini etdiyini görürsənmi?” Üstünlük təsvirinin xüsusi məqsədi qurban obrazını onun öhdəsindən gələ biləcək başqa bir obrazla əvəz etməkdir. Xəstələr özlərini səhnədə dominant olduqlarını təsəvvür edə bilmirlərsə, kömək üçün səhnəyə kənardan dəstək ola biləcək insanları çağıraraq “təcrübə” edə bilərlər. Təsvirin manipulyasiyası zamanı koqnitiv terapevt idarə olunan təsvirlərdən deyil, daha çox istiqamətləndirici kəşfiyyat yanaşmasından “sokratik təsvirlərdən” istifadə edir. Yenidən danışılan və dəyişdirilən ssenarinin necə dəyişdirilməsi lazım olduğunu söyləməməyə və nə baş verə biləcəyini təklif etməməyə diqqət yetirilməlidir. Terapevtin rolu ilk növbədə xəstəyə üstünlük təsviri mərhələsində hansı təsvirlərdən və mübarizə strategiyalarından istifadə edəcəyinə qərar verməkdə kömək etməkdir. Özünə şəfqət emalı Üstünlük təsvirini tamamladıqdan sonra, terapevt yetkin olaraq səhnəyə daxil olmuş şəxsi travmaya məruz qalmış şəxslə, yəni özünün travmaya məruz qalan personajı ilə özünə şəfqətli təsvirlərə təşviq edir. Terapevt və xəstə ayrı bir məna etmək üçün şəxsin travmanı yaşayan personajını “uşaq”, “yaralanmış öz” və ya hər hansı digər uyğun sözlə ifadə edə bilər. Terapevt xəstəyə aşağıdakı suallarla kömək edə bilər: “Bir yetkin olaraq travma almış “yaralı” haqqında nə deyərdin və ya nə edərdin?... Burada nə etdiyini və ya dediyini təsəvvür edə bilərsən? Və bu nöqtədə, bu görüşdə travma almış özünə necə reaksiya verirsən? Beləliklə, bu gün bir yetkin kimi özünə qarşı necə reaksiya vermək istərdin? İndiki yetkin halınla yaralı uşaq olan və travmaya uğramış mənliyinin gözlərinə baxanda nə görürsən? Öz-özünə şəfqət təsviri indiki yetkin halın travma almış vəziyyəti adekvat şəkildə qiymətləndirənə qədər davam edir. Daha aydın olması üçün youtube’dan izləyə bilərsiniz: https://youtu.be/2DjBE-yb9iM Məlumat emalı və benefsiardan məlumat almaq Bütün bu vizualizasiyalardan sonra xəstənin reaksiyaları müzakirə edilir və işlənir. Koqnitiv rekonstruksiyaya kömək etmək üçün terapevt: “Bu proses sizin üçün necə oldu? Hazırda özünüzü necə hiss edirsiniz? Gördüyümüz iş haqqında hissləriniz və düşüncələriniz necədir? Kimi suallar verə bilərsiniz Seans bitməzdən əvvəl xəstəyə duyğularını idarə etmək üçün kifayət qədər vaxt vermək vacibdir. Bundan sonra, terapevt seanslar arasında işləmək üçün özünə şəfqət üsullarını öyrədir. Xəstənin özünə zərər verən davranışı tarixçəsi varsa, təhlükəsizlik müqaviləsi bağlamaq çox vacibdir. Ev tapşırığı Benefsiara ev tapşırığını aşağıdakı kimi təyin edə bilərik: 1) Tamamlanmış koqnitiv ekspozisiya sessiyalarının səsli qeydlərini gündəlik dinləmək və dinləmədən əvvəl və sonra stress səviyyələrini qeyd etmək. 2) Subyektiv reaksiyalarınızı səsə qulaq asdıqdan dərhal sonra bloknota yazmaq. 3) Yaşadıqları ağrıya şəxsi məna verən travmatik xatirələri yenidən səhnələşdirmək(xəyali formada) 4) Xüsusilə əsəbiləşdiyi zaman özünü sakitləşdirmək və özünə şəfqət üçün göstərdiyi səylərə diqqət yetirmək. 5) Terapiya seansları arasında yaşanan fləşbeklərin intensivliyinin və tezliyinin 1 ilə 100 arasında qeyd edilməsi. 6) Travma bir şəxs tərəfindən törədilibsə və cinayət törədilibsə, ən azı həftədə bir dəfə göndərilməyəcək bir məktub yazaraq cinayətkar haqqında hiss və düşüncələrin yazılması 7) Təhlükəsizlik müqaviləsinin bağlanması. Verilən ev tapşırığı benefsiardan çox şey tələb edir kimi görünsə də, ev tapşırığına sadiq qalmaq çox yaxşı nəticələr verir və travmatik elementlərin emosional işlənmədə son dərəcə faydalı olduğu da görünür. Koqnitiv terapiya, yayınma davranışları dayandırılana və PTSP simptomları müəyyən bir azalma əldə edənə və ya yoxa çıxana qədər, uğurlu emosional emal baş verənə qədər və ya benefsiar terapiyanın köməyi olmadan qalan PTSP simptomlarının öhdəsindən gələ biləcəyinə əmin olana qədər davam edir. Bütün koqnitiv ekspozisiya və yenidən formalaşdırma seansları lentə yazılıb Qeydə alınır və üzərində işləmək üçün benefsiara verilir. Birinci növ travmalarda koqnitiv terapiya adətən beş-on seans çəkir, ikinci növ travmaların terapiyası bir az daha uzun çəkir. Psixoloq: Nəsimi Qiyasov Tarix: 17.12.2020, Azərbaycan Respublikası, Bərdə şəhəri.

Səhnə açılanda psixoloqun qarşısında bir nəfərin əyləşdiyini görürük, depresiv bir ruh halına bürünüb, biz buna sonradan ixtisasımızdakı psixologiya nüansı sıxışdırıldığı üçün çökmüş ruhi vəziyyət deyəcəyik. Rapport həyata keçirilir, psixoloq şəxsə uyğun hərəkət ilə insiativi ələ alır, ardınca kresloya söykənir və çökmüş ruhi vəziyyətdə olan şəxs bu dəfə psixoloqu təqlid edir. Uzaqlarda hələ 70-ci illərdə çökmüş ruhi vəziyyətin ən azından yüngül, orta dərəcəsi üçün şok müdaxiləsi, farmokoloji terapiya tətbiqi mifologiyası yıxılıb. Amma buralarda hələ də şəxsin emosiya və düşüncələrinə dair inanclarının deyil, beyin kimyasının mövcud vəziyyətin stimulu olduğu söylənir. Emosiya və coğrafiya Bir yerdə eynilə belə bir məsələ oxumuşdum, “Coğrafiya taledir” insan doğulduğu məmləkətə müvafiq olaraq öyrənir bir çox nüansı, sosializasiyanın mikro amili olsa belə ən çox ailədə bizlər müxtəlif hadisələrə dair düşüncələri öyrənirik. İtkini dərk etmə formamızda ona müvafiqdir, bir ailədə şəxs ölümün qıcığa reaksiyanın yox olması kimi öyrənə, digər bir ailədə isə Əzrailin amansızlığı kimi qəbul edə bilər. Bir sözlə biz doğulduğumuz məmləkətin mövcud mədəniyyətinin yeriyən kserolarıyıq. Kişilərimiz, uşaqlarımız, qadınlarımız, hamımız müxtəlif emosiyaları öyrəndiyimiz tərzdə yaşayırıq, bir yerdə yaradıcı biri ölümünə az qaldığı üçün düşünür: -İstərdim ki, bu əsəri yazıb bitirdikdən sonra vəfat edim, çünki mən düşünürəm ki, insanlar adlarını xatırlayan sonuncu insan vəfat edəndə heç yaşamamış olurlar. Bu əsər məni ölümsüz edə bilər. Digər bir yerdə isə başqa biri eyni xəbərdən sonra deyir: -Bax ha, Margaret, mən öləndən sonra evlənərsən birdən, elə bil o biri dünyada iki əlim yaxanda olar. İndi özün fikirləş, vallah ruhum hər dördüncü gün səni narahat edər, kabusun olaram, demədi demə. Gəlin bir də ABC modeli üzrə qiymətləndirmə də aparaq: Qrup yoldaşı Sənanın, Kənanın, Rəvanın yanından keçəndə salam vermədi Kənanın öyrəndiyi: Hörmətsizlik edən adamın göz yaşına baxmaram. Sənanın öyrəndiyi: İnsanlar fikirlidirsə deməli dərdləri var. Rəvanın öyrəndiyi: məni görməzdən gələn deməli görmək istəmir Adlar A(düşüncə) B(emosiya) C(davranış) Sənan Düşüncə:Bəlkə nə isə dərdi var? Emosiya:Maraq Davranış:Yaxınlaşır və soruşur “Məni gördün, amma salamlaşmadıq, yaxşısan, sənin üçün edə biləcəyim nə isə var?” Kənan: Düşüncə:Bu mənə qarşı hörmətsizlikdir. Emosiya:Qəzəb Davranış:Yaxınlaşır və deyir “Ayıb olsun sənə, bir süfrə arxasında çörək kəsmişik, məni saymırsan indi sən? Mən səni dünəndən saymıram. Rəvan Düşüncə:“Səadətlə, fərəhlə, qəmlə keçən o günlər, bir salama dəymədi?” Emosiya:Kədər Davranış:Dərin bir ah çəkir, evə gedir, yerinə uzanır, ruminasiyanın tələbinə uyğun olaraq düşüncə və emosiya təkrarlanır. Axşam bir dostunun ad günü var idi, ora da getmir, artıq heç kimə lazım olmadığı qənaətindədir. Cədvəl:1 Nədir bu emosianal sxem anlayışı? Çox sadə ifadə ilə yaşadığımız emosiyalar ilə bağlı öyrəndiklərimiz əsasında formalaşan kök inanc, aralıq inanc və ya ehkamlarımızdır. Yuxarıdakı çökmüş ruhi vəziyyətdə olan yoldaşın adını elə Rəvan edək. Rəvan: həftələrdir bu haldayam mən. Kədər içindəyəm, avtomobil qəzasında dostumu itirəndən sonra qərara gəldim ki, həyatın bir mənası yoxmuş. Kədər hissi sayəsində sağ olsun heç bir iş görə bilmirəm, ac, bütün günü çarpayıda uzanmış vəziyətdəyəm. Psixoloq: dostunuzun itkisi ilə bağlı sizi qorxudan bir nüans var? Yəni eyni hadisənin sizinlə də bağlı yaşanacağı qənaətindəsiniz? Rəvan: heç dəxli var? Mən dostumu itirdiyim üçün üzüldüyümü deyirəm. Psixoloq: dostunuzun itkisi sizin üçün nə mənaya gəlir? Rəvan: sən deyəsən əvvəlcə incəsənəti oxuyub sonra ixtisas dəyişmisən, bir insan öləndə onun daha heç vaxt olmayacağını düşünmək, onunla yenidən əvvəlki kimi danışa bilməyəcəyini düşünmək, bəzən onu axtarmaq, amma tapa bilməyəcəyini düşünməyin ən sadə ifadəsi kədərdir? Psixoloq: kədər adətən hansı hallarda ortaya çıxır sizin üçün? Rəvan: hər hansı bir itki sonrası deyim elə. Psixoloq: sizcə bunun olması bir proses olaraq təbiidir? Rəvan: əlbəttə, amma davam etməyi nüansı var. Psixoloq: səncə yasın tutulma, kədərin davam etməsinə dair hər hansı bir normativ sənədlər var? Rəvan: yox amma.. Həyat keyfiyyətinə təsir edir. Psixoloq: keyfiyyətli bir həyat dedikdə nəzərdə tutduğun nədir? Rəvan: digər insanlar kimi həyata davam etmək məsələn. Psixoloq: səncə itirdikdə kədərlənəcək qədər dəyərli bir kimsəmizin olmadıqda biz keyfiyyətli yaşamış oluruq? Rəvan: yox, sizcə davam etməyi normaldır? Psixoloq: sizcə var olmaq yaxşı olanı, yoxsa hər şeyi hiss etməkdir? Rəvan: indi deyəsən anlayıram.. Koqnitiv tolerantlıqdan kənarda və ya emosiyaların gücü. (əvvəlki yazılarıma istinadən) Qorxmaqdan qorxmaq – Mərmi şoku Shell shock müharibə şəraitində davamlı artilleriya atəşinə məruz qalan əsgərlərdə müşahidə edilən stress reaksiyalarından biridir, combat stress reaction və.s kimi adlarla adlandırılsa da özü-özlüyündə travma sonrası stress pozuntusu sinfinə daxil olur və ayrılıqda haqqında nə çox danışılıb, nə də yazılmır. Mərmi şoku və ya shell shock termini ilk dəfə 13 fevral 1915-ci ildə İngilis psixoloq Charles S. Myers tərəfindən Lancet jurnalında yazdığı bir məqalədə istifadə edilmişdir. Fransadakı İngilis birliklərindəki əsgərlərin artan və səbəbi izah edilə bilməyən şikayətlərini şəxsən müşahidə edən Myers, əsgərlərin isterik və nevrotik ruh hallarına, həddindən artıq yorğunluğa, bədənlərinin hərəkətlərini tamamilə məhdudlaşdıracaq şəkildə qıcolmalara, sabit bir nöqtəyə yönələn və saatlarla davam edən baxışlara, müvəqqəti korluq, iştahsızlıq ilə müşahidə edilən problemə mərmi şoku adını verdi. Bunu əsgərlər ətrafında partlayan bombaların və uçan güllələrin yaratdığı bir psixoz kimi izah etdi. Myersin psixoloji gərginliklərdən çox fiziki təsirlər diqqətini çəkdi: mərmi şokunun eşitmə, görmə, dad və qoxu kimi duyumları məhv etdiyini, bunun əsgərlərin yaşadıqları vəziyyətin izahı olduğunu iddia etdi. Ancaq Myers və onun köməkçiləri ilk mərhələdə görməməzlikdən gəldiyi bir məqam da var idi: Əlamətlər heç vaxt aktiv şəkildə döyüşməmiş, bomba və güllə altında özünü olmayan əsgərlər arasında da geniş yayılmışdı. Buna görə də, Myersin fiziki izahının etibarlılığı şübhə altına alınmağa başladı və zaman keçdikcə çatışmazlığı aşkar oldu; Qəlpə şokunun müalicəsi nisbətən asan bir bədən vəziyyəti olduğu düşüncəsi, müharibədə olan əsgərlərdə meydana gələn bir çox psixoloji narahatlığı təsvir etmək üçün istifadə edilən ümumi bir diaqnoz ortaya çıxdı “qorxu”.Bir müddət sonra Myers mərmi şoku yaşayan əsgərlərin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün onların bir müddət həmin silkələnmə və səslərdən uzaq qalmalı olduqlarını desə də təxmin etdiyiniz kimi ona heç kim qulaq asmadı və mövcud problemi sadəcə olaraq yayınma üsulu hesab etdilər. Əsgərlərin bir çoxu edam edildi, bəziləri isə elektro-şok və ya dilinin üzərinə siqaret basılaraq yenidən cəbhəyə göndərildi. Myers bu hadisələrə yanaşma tərzinə o qədər qəzəbləndi ki, hətta 1922-ci ildə bu cür problemlər yaşayan əsgərlərin müalicəsi üçün açılan xəstəxanaya öz araşdırmalarını verməkdən də imtina edir.Birinci dünya müharibəsi daha əvvəl yaşanan müharibələrdən fərqli olaraq bir çox texniki yeniliklərlə müşahidə edilən bir müharibə idi. Yeni mərmilər, yeni silahlar, tanış olmayan səslər o dövr əsgərlərdə insanın ən təməl instinkti olan həyatda qalmaq instinktini risk altında saxlayırdı. Bu səbəbdən yad situasiyada gərginlik, stress, təşviş, xroniki yorğunluq (nevrasteniya) kimi məqamların cəmi bu problemi ortaya çıxarmışdı. Burda bir digər və bəlkə də ən başlıca məqam gender problemi və onunla bağlı stereotiplər idi: “kişi qorxmaz”, “kişi darıxmaz”, “kişi yorulmaz”, “kişi döyüşməlidir” və.s kimi məqamlar amansız bir dilemma qarşısında qoyurdu əsgərləri. Qorxulu situasiya və ciddi təhdidi özündə birləşdirən xidməti fəaliyyət zamanı əsgərlər həm səs və yaralanmadan, ölümdən qorxur, həm də qorxduqlarını deməkdən və qorxduqlarını hiss etməkdən qorxurdular, qorxu və qorxudan qorxmaq əks qütblərini yaradan məqam insanın təməl instinkti və sosial kimliyi arasındakı dərin uçurum idi. Bu gün dünyaya insan hüquqları dərsi keçən ölkələr sonradan bu problemi yaşayan əsgərləri iki yerə ayırdılar “W” və “S” qruplarına , birinciyə yaralıları daxil edib, ikinci qrupa “xəstələr” adı verdilər. Ağır yaralı olanları müalicə edib, “s” qrupuna aid olanları taleyin ümidinə buraxdılar. Yəgin ki bu hadisələrin yaşanıb-yaşanmadığı hər biriniz üçün maraqlıdır, oxşar hal 1919-cu ildə Türkiyənin ərazi bütövlüyü uğrunda döyüşən əsgərlər arasında da çox olmasa da yaşanıb, bu barədə Yücel Yanıkdağın Dr.Şükrü Hazımın qeydləri əsasında “Galiçya cəbhəsində döyüşən bir əsgərin oxşar problemlə İstanbulda Şişlidə yerləşən Lape Fransız xəstəxanasına gətirildiyi yazır. “Mərmi şoku” yalnız psixoloji bir problem deyil, daxilində gözardı edilə bilməyən müharibənin və insan təbiətinin məhsulu olan gözləntilərin, ümidlərin, məyusluqların, müharibənin içindəki acı həqiqətləri olduğu bir sosial patologiyadır. Cinsiyyət rollarının və rol gözləntilərinin yalnız qadınlar üçün deyil, kişilər üçün də son dərəcə çətin ola biləcəyinin acı bir nümayişidir. Ayrılıqdan patologiyaya – Diogen sindromu Diogen sindromu məişət tullantılarının yığılması və özünü cəmiyyətdən təcrid etmək davranışları ilə özünü göstərən bir narahatlıqdır. Adını filosof Diogendən alan bu narahatlığa əsasən yaşlılarda rast gəlinir. Diogen cəmiyyətin normalarını qəbul etməyib, küçələrdə yatıb-qalxmış, dilənmiş, sadəliyi həyat nəzəriyyəsi olaraq qəbul etmişdir. Adı çəkilən problemdən əziyyət çəkən şəxslər də özlərini təcrid edir, xarici görünüşlərinə diqqət ayırmır və məişət tullantılarını atmayıb, əksinə toplayırlar. Bir növ obsessiv-kompulsiv pozuntu olaraq da hesab edilir, lakin bir çox ədəbiyyatlarda Diogen sindromu adi toplama komplulsiyalarından fərqlənir, niyə desəniz, mən bu cür cavab verərdim ki, Diogen sindromunda obsessiv tərəf yoxdur və ya ifadə edilən deyil. Şəxs göstərdiyi yığma davranışına dair düşüncəsi olmur, sadəcə hiss etdiyi kədərə dair inancı olur. “Həyat yoldaşım olmadan dünya kədərlə dolu bir yerdir, kədər içində yaşamaq, kədərli olmaq dünyanın yaşamağa dəyəcək bir yer olmadığı mənasına gəlir (ehkam), kədər olan dünyada yaşamağa dəyməz (inanc) Səbəbi: Həyatının uzun illərini birlikdə keçirdiyi baxıcı(falçı deyil) və ya həyat yoldaşının ölümündən sonra şəxsin travmatik təcrübəyə verdiyi reaksiya kimi qəbul edilir. Konkret bir səbəb göstərilməməyi ilə bərabər risk faktoru olaraq beyninin frontal korteksi zədələnən şəxslərdə də bu sindrom müşahidə olunur. Müalicə yanaşmaları: Problemin səbəbi kimi müalicəsi ilə də bağlı konkret fikirlər mövcud deyil, lakin içki və narkotik məhrumiyyətlərinin səbəb olduğu Diogen sindromu zamanı qrup psixoterapiyaları və ya sosial dəstək qruplarının önəmi vurğulanır. Şəxsin öz həyat keyfiyyətlərini norma olaraq qəbul etməsi müalicəni çətinləşdirməkdən də ziyadə mümkünsüz hala gətirə bilər, təəssüf ki, davranışlar özünə kök saldığı üçün xəstələrin sağalmasında dalğalanmalar müşahidə olunur və simptomlarda tez-tez geri dönmələr görünür. Adətən müalicə alan xəstə buraxıldıqdan bir müddət sonra yenidən problem geri qayıdır. Bulud metaforası Bulud metaforası emosiyaların qəbul edilməli yoxsa bastırılmalı olduğu fikrini sınamağa imkan verən üçüncü dalğa koqnitiv terapiyalarda tez-tez müraciət edilən qəbul mərkəzli texnikalardandır. Hazırkı emosiyalarınızı səmada süzülən buludlar kimi müşahidə edirsiniz və dayanıb onların hərəkətinə icazə verirsinizsə - sadəcə müşahidə etdiyiniz anda situasiya sizə nə hiss etdirir? Bu şüurlu fərqindəlik məşqi şəxsə düşüncə və emosiyalara nəzarəti buraxmağa və buludların (və ya emosiyaların) bir an üçün orada mövcud olmağına rəğmən, sonra uzaqlaşa biləcəyini başa düşməyə imkan verir. Şəxs “xoşagəlməz emosiyaları” müşahidə etməklə yanaşı, həm də xoş emosiyaları süzülən buludlar kimi təsəvvür edə bilər. Şəxs deyək ki, xoşbəxtlik hissinin uzaqlaşdığını müşahidə etdikcə bu hissin bir daha geri qaytarmayacağından qorxurmu? Müdaxilə, mübarizə, üsyan olmadan sadəcə müşahidə etmək və emosiyaların buludlar bənzəri süzülməsinə izin vermək həqiqətən həmişə itki, acizlik və məğlubiyyət kimi “qazanclar” ilə nəticələnirmi? Empirik yoxlama metodu məhz şəxsə hiss etdiyinin gerçəyin inikası olmadığını yoxlamaq imkanı verir. Emosiyalara qarşı tolerantlıq qazanmaq üçün başqa bir metafora Simfoniyadır. Bu metaforada siz hər bir emosiyanı ya notlar toplusu, hər notu simfoniyanın bir hissəsi kimi təsəvvür etməyə çalışın. Yavaş hərəkətlər, sürətli hərəkətlər, yüksək notlar, aşağı notlar var və ifada pauzalar. Simfoniyadakı bütün notları və onun müxtəlif komponentlərini, bütövlüyü yaradan amilləri təsəvvür etdikdə özünüzdən soruşa bilərsiniz: “Bəs simfoniyada yalnız yüksək notlar olsaydı?”. Bəs səhnələr təkcə xoş, sevincli olsaydı, olum və ölüm arasında, adına həyat deyilən bu səfərdə itirəndə üzüləcək qədər dəyər verdiyim heç kim olmasaydı, bu suallar haqqında düşünmək mənə nə hiss etdirir? Nəsimi Qiyasov Azərbaycan Respublikası, Bərdə şəhəri 17 mart, 2022

Anoreksiya nevrozu,çox kilolu olma qorxusundan ötəri ola bildiyincə az yemək yemə xəstəliyinə deyilir. Bu xəstəlik ümumiyyətlə,yeniyetməlik dövründə,nadir olaraq da yetkin çağında başlayır. Həddindən artıq arıqlamaq tutqunu hər adamda meydana gələ bilər. Bu vəziyyət ümumiyyətlə, insanın çox şişmanladığı məntiqiylə şişirdilmiş bir şəkildə rejim tətbiqi ilə başlayır,əvvəllər idarə edilə bilən iştah bir müddət sonra yox olur və zəifləmə normal ölçüləri aşır.Dövrün xəstəliyi olaraq adlandırılan qidalanma pozuntusu sindromu olan ‘Anorexia nervosa’, yalnız gənc qızlarda deyil, artıq kişilərdə də görülür. Diaqnostik kriteriyalar: -Şəxsin normal kilosunu qəbul etməməsi -Çəki almaqdan və şişmanlamaqdan həddindən artıq qorxu duyma -Bədən quruluşunda patologiyanın müşahidə edilməsi -Ən az 3 ay regl görməməsi -Halsızlıq,nəfəs darlığı,konsentrasiya pozuntuları -Dəri quruluğu Bulimiya nevrozu və ya qısaca bulimiya bir qida pozuntusudur.Bulimik atak əsnasında normal insanlardan çox yeyir.Bu artıq qidalanma vəziyyətini isə ümumiyyətlə,öz başına qaldığında reallaşdırmağa çalışır.Atak olduğu təqdirdə gələn bu nəzarətsiz vəziyyət əsnasında artıq yediklərindən kilo almalarına maneə törətmək üçün; qusma, uyğun olmayan bir şəkildə laksatif, imalə,sidikqovucu və ya digər dərmanların istifadəsi,ağır məşq kimi yollara müraciət edərlər. Diaqnostik kriteriyalar: • Təkrarlanan yemə zamanı tıxanma epizodları • Yemə kontrolunun qalxması • Çəki almaqdan qorunmaq üçün qusma epizodlarının reallaşması • Məşq etmək və yemək yeməmə kimi həllərə müraciət • Bədəninin forması və ağırlığından təsirlənmə Bulimiya nevrozunun mümkün nəticələri: • Ürək çatmazlığı,aritmiya,dişlərdə aşınma və çürük,reflüks,yumurtalıqların polikistoz sindromu,qida borusunda iltihab,laksatif asılılığı,Peptik xoralar və pankreatit,potensial olaraq ölüm. Yemə pozuntularının Etiologiya Qidalanma pozuntuları etiologiyasında spesifik bir səbəb və ya patogenez bu günə qədər təyin edilməmişdir. Qidalanma pozuntularının meydana gəlməsi tək bir faktor və ya perspektivlə izah edilə bilməyəcək qədər mürəkkəbdir. İnkişaf, genetik, sosial -mədəni, ailə, idrak-davranış , psixodinamik və s. Aspektdən izah edilir. Müxtəlif dərəcələrdə prosesə müxtəlif faktorlar qatılır. Bioloji yanaşmalar Tədqiqatlar genetik meylin əhəmiyyətli olduğunu göstərir (Davison & Neale, 2004; Herzog & Eddy, 2007). Yemək pozuntularında müşahidə olunan psixopatologiyaların ümumiliyi və yerdəyişmələri ümumi bir genetik meylin əsas rol oynaya biləcəyi fikrini irəli sürür (Gordon, Denoma & Joiner, 2005). . Nörotransmitter tədqiqatları, serotonerjik disregulyasiyanın (xüsusilə hiposerotonerjik vəziyyətin) yemək pozğunluqları ilə əlaqəli ola biləcəyini göstərir (Gordon, Denoma və Joiner, 2005). Bu hallarda, serotonin və norepinefrin aşağı səviyyələri aşkar edilir və buna görə də antidepresanlar müalicədə qismən təsirli ola bilər (Davison və Neale, 2004). Neyrokimyəvi olaraq, aclığın özü hipotalamik və metabolik funksiyalarda dəyişikliklərə səbəb olur və serotonerjik, dopaminerjik və nörotransmitter sistemlərində dəyişikliklər baş verir (Herzog və Eddy, 2007). Əlavə olaraq, kütlənin təsiri, təşvişli həyəcan, alkoqoldan istifadə və şəxsiyyət tipi pozğunluqlarının normal populyasiyaya nisbətən qidalanma pozuntusu diaqnozu qoyulan insanların birinci dərəcəli qohumlarında daha çox olması genetik meyl iddialarını dəstəkləyir (Kuruoğlu-Çepik, 2000). Psixodinamik yanaşma Psixodinamik baxımdan, nevrogen anoreksiya xəstənin psixikasındakı münaqişəni həll etmək cəhdi nəticəsində ortaya çıxır və yemək davranışları – burada davranışsızlıq da davranış nümunəsidir, bu emosional qarşıdurmanın davranış təzahürü olaraq qəbul edilir. Münaqişələr ayrılıq, fərdiləşmə və nəzarət məsələlərinə əsaslanır (Herzog & Eddy, 2007). Psixodinamik izahlar xüsusilə nevrogen anoreksiyada ana-qız əlaqəsinə diqqət çəkir və ana ilə problemli əlaqənin nəticəsi olaraq qadın kimliyi ilə bütünləşməyin çətinliyi vurğulanır (Yücel, 2009). Xəstə arıqladıqca ailəsindən daha çox asılı olur və beləliklə ailədən ayrılmaz hala gəlir (Herzog & Eddy, 2007). Araşdırmalar qidalanma pozuntularının kökündə ailə dinamikası, həddindən artıq qorunma, sərtlik və münaqişələrin həllində qeyri -adekvatlıq kimi oxşar faktorların diqqət çəkdiyini vurğulayır (Davison & Neale, 2004). Koqnitiv-bihevioral yanaşmalar Koqnitiv-bihevioral yanaşmaya görə, yemə pozuntularının bir çox davranış təzahürləri əsasən xəstələrin bədən forması və forması haqqında həddindən artıq təhrifə uğramış düşüncələrin nəticəsində yaranır (Fairburn & Cooper, 1989). KBT-yə görə, əsas inanclar, yəni çəki və bədən quruluşu ilə bağlı qeyri-real gözləntilər, simptomların qalmasında, ideal çəki və bədən quruluşu ilə bağlı sərt aralıq inanclar müşayiət olunur, özünə dəyər yalnız bunlar olduqda hiss olunur. KBT , nevrogen anoreksiyanın başlanğıcında bir çox uşaqlıq xatirələrinin təsirli ola biləcəyinə diqqət çəkir, ancaq əsas məsələdə yenə şəxsin davranışları və fərziyyələridir, məsələn qida məhdudlaşdırma, arıq olmağın qəbul edilən tək estetik görünüş olmağı inancı və sərt pəhriz, kimi mənfi məsələlər simptomların gücləndiriciləridir. Yayınma paradiqması baxımından həm mənfi gücləndiricilər (qusma, pəhriz, laksatif istifadə kimi), həm də müsbət gücləndiricilər (zəif qalmaq) problemin davam etməsinə və qaçdığı vəziyyətlərlə üzləşməyən şəxs bu vəziyyətlərin mənfi nəticələrinə dair gözləntilərinin doğruluğunu yoxlaya bilməz. Yayınma davranışı qarşı adətən müqavimətlə müşahidə olunur (Soygüt, 2003). KBT-nın nevrogen Bulimiyaya baxışı belə ümumiləşdirilə bilər: pəhriz hədsiz ifrat qida qəbulunda profilaktik reaksiya olaraq ön plana çıxsa da, əslində psixoloji və fizioloji mexanizmlərin təsiri ilə yenidən ifrat yemək qəbulu davranışı təkrar edilir. Kalori qəbulunun qusma kimi kompensasiyaedici davranışlarla atıldığı inancı ifrat qida qəbulunu stimullaşdırır, davranış daha tez -tez təkrar edilməyə başlayır və bədən forması və çəkisi ilə bağlı narahatlıqlar pəhriz davranışını artırır, sonra yenə ifrat yeməyə davam edilir. Nəhayət, bədən quruluşu və çəkisi ilə əlaqədar təşviş artır və dəyərsizlik duyğuları xəstəliklə birləşir. Bu pəhriz və ifrat yemə davranışının müşayiəti ilə davam edən kor çarx problemi çıxılmaz vəziyyətə gətirir. Yemə pozuntularına Koqnitiv-bihevioral müdaxilələr Koqnitiv-Davranış Terapiyaların qidalanma pozuntuları, xüsusən də nevrogen Bulimiya müalicəsində istifadəsi və effektivliyi sübuta əsaslanan tədqiqatlarla dəstəklənir. (Fairburn, Cooper, & Shafron, 2003; Vocks, Tuschen-Caffier, Pietrowsky, Rustenbach, Kersting, & Herpertz, 2010; Yager, 2007b). KBT-nin müalicə prosesində ifrat yemə davranışı və fizioloji vəziyyətlə əlaqəli məsələlərə müdaxilə planına psixoloji maarifləndirmə, davranış texnikaları (planlı qidalanma nümunəsi əldə etmə, stimullara nəzarət, alternativ davranış inkişafı, problem həll etmə bacarığı) inkişaf etdirmə, koqnitiv metodlar (koqnitiv restrukturizasiya və s.) daxildir. Müalicənin məqsədi düzgün yemək davranışını əldə etmək, bədən quruluşunu və çəkiyə bağlı atributları öyrənmək və kompensasiya davranışlarını aradan qaldıraraq relapsın qarşısını almaqdır (Geller & Dunn, 2011). Bədənin estetik görünüşünə qarşı fikirlərin yaratdığı emosiyaların şiddəti müalicəyə qarşı müqavimətlə əlaqəli olduğundan, bədən görüntüsü ilə bağlı maarifləndirmə müalicədə ən əhəmiyyətli cəhətlərdən biridir və bədən forması ilə bağlı, çəki ilə bağlı fikirlər müsbət istiqamətdə dəyişərsə bu artıq böyük bir məsafə qət etmək mənasına gəlir, təbii ki, müalicə aspektindən yanaşdığımızda, bu isə adətən müalicənin sonuna doğru baş verə bilir (Allen & Hollander, 2002; Garner, 2002), çünki yemə pozuntularının müalicəsində bədən imicinə dair araşdırmalar, xəstənin xeyli yaxşılaşmasından sonra müalicənin sonuna doğru aparılır (Fairburn və Cooper, 1989). KBT üsulları ilə xüsusilə yatılı xəstələrlə çalışdığımız zaman, psixoterapevt, psixiatr, dietoloq və lazımi tibb mütəxəssisləri ilə ünsiyyət quraraq komanda yanaşmasına ehtiyac duyulur. Ədəbiyyatlarda fərdi olaraq olduğu kimi qrup terapiyası şəklində də təcrübələrin effektivliyini dəstəkləyən araşdırmalar var (Fairburn və Cooper, 1989). CBT xəstənin aktiv iştirakını tələb etdiyindən, xəstənin müalicəyə münasibəti birmənalı deyilsə və motivasiyası aşağıdırsa, CBT müdaxilələrinə keçməzdən əvvəl motivasiya üsulları tətbiq edilməlidir (Yager, 2007b). Nevrogen Bulimiya müalicəsinin əsas məqsədi yemək rejimini normallaşdırmaqdır (Davison və Neale, 2004). Fairburn və Cooper (1989) Bulimiyanın Koqnitiv-bihevioral terapiyasına yönəlik üç addımlı bir kitab hazırlamışlar. Hər mərhələdə tətbiq ediləcək üsullar xəstənin ehtiyaclarına uyğun olaraq dəyişir və yenidən nəzərdən keçirilir. Bura özünü izləmə, yemək yeməyi planlaşdırma, stimul-reaksiya və nəticələrin qiymətləndirilməsi, koqnitiv restrukturizasiya və relapsın – özünü qusdurma davranışının qarşısının alınması üsulları daxildir (Mitchell, 2005). Relaksasiya üsulları qusma istəyini idarə etməkdə faydalıdır (Davison & Neale, 2004). BN müalicəsində KBT həm bulimik simptomları, həm də digər müşayiət olunan psixopatoloji simptomları azaltmaqda təsirlidir. Wilson’un (2003) araşdırması göstərir ki, KBT ilə müalicə olunan hallarda ifrat yemə davranışlarında 80% azalma var. Anoreksiya və Bulimiyada üçüncü nəsil Koqnitiv-bihevioral terapiyaların effekti də xüsusilə qeyd edilə bilər, burada daha çox Dialektik-Bihevioral terapiya və Şema terapiyanın adını qeyd edə bilərik. Nəsimi Qiyasov – 27.08.2021 Azərbaycan Respublikası, Bərdə şəhəri

Cinsi sağlamlığa qısa baxış. Təriflərdə və anlayışlarda fərqlilik olsa da, intim həyat insanlığın varlığından bəri həmişə mövcuddur və əsrlər boyu əhəmiyyətini itirməmişdir. İncesu’nun dediyi kimi, “intim həyat hər ikisindən də üstündür: həm maraq, həm də qadağalardan, ən çox onun haqqında danışılır, amma həm də heç danışılmır, insanlar ona bələd olduğunu iddia edir, amma həm də çox az tanıyırlar, bir tərəfdən onunla öyünülür, digər tərəfdən ondan utanc duyulur”. Bu cür ziddiyyətlərlə dolu bir sahədə səhiyyə və ruh sağlığı peraonallarının böyük rolu var. Çünki cinsi sağlamlıq, cəmiyyət baxımından ümumi sağlamlığın ayrılmaz hissələrindən biridir, hər hansı bir problem yaşadıqda isə insanları ən çox məyus edən xəstəliklərdəndir həm də. Cinsi sağlamlığınız pisləşməsi yalnız fiziki sağlamlığa müdaxilə etmir, travmatik təcrübəyə də səbəb olur. [2,səh.2.] Cinsi funksiya və pozuntuları. Cinsi problemlər, fərd üçün zövq və məmnunluq hissini itirəcək qədər sıxıntı mənbəyidir. Cinsi problemlər insanların sevilmədiyi inancı , tərk edilmə qorxusuna əsaslana, özünə inamın itkisinə səbəb ola bilər. Məhrumiyyət, qadın və ya kişi olaraq təhqir olunmuş kimi hiss etmək, utanc kimi hisslərə səbəb olur. Cütlük münasibətlərində istilik, sevgi, seksuallıq kimi emosional məmnunluqlar maddi məmnuniyyət mənbələrindən daha vacibdir. Həssasdır və risk altındadır. Keçmişə nisbətən cinsi problemlərdə artım müşahidə olunur. Zamanla insanlar seksuallığının əhəmiyyətini daha çox dərk etməyə başlayırlar. Belə ki, problemdən qaçışı passiv şəkildə davam etməyi seçmirlər. Cütlüklər və səhiyyə işçiləri də, cinsi sağlamlığın aradan qalxmış olmasının bir xəstəlik olduğunu dərk etməli və müalicəsinə həssaslıqla yanaşmalıdırlar. İnsanların klinikalara gəlməsinə normal münasibətin olması üçün cinsi sağlamlıq və cinsi funksional pozuntular haqqında maarifləndirici söhbətlər aparılması vacib nüanslardandır. Cinsi funksional xəstəliklərin müalicəsi bu problemdən əziyyət çəkən şəxslər üçün utanası bir şey olduğu düşüncəsi artıq aradan qalxmalıdır. Xəstəliyə qarşı səssizliyin aradan qalxması müalicə proseslərinin başlaması sevindirici bir vəziyyətdir. [4,səh.299-301] Cinsi disfunksiyanın ümumi qəbul edilmiş bir tərifi yoxdur. Masters və Johnson, cinsi disfunksiyanı, insanın cinsi reaksiya dövründəki qənaətbəxş cinsi oyanış və/və ya zövq (orgazm) əldə edə bilməməsinə səbəb ola biləcək hər hansı bir pozuntu olaraq təyin edirlər. Başqa sözlə, bir insanın cinsi həyatının davamlılığından narazı qalma vəziyyəti psixiatriyanın əsas kitabı olaraq qəbul edilən DSM-IV, cinsi funksiyaların pozulması kimi xarakterizə olunur. Diaqnoz qoyulmadan əvvəl, şəxsin cinsi istək, gözləntilərinə və performansa olan münasibətinə və cinsi həyatına təsir edə biləcək etnik, mədəni, dini və sosial quruluşun nəzərə alınmalıdır. Cinsi pozuntular:  İntim münasibətlə bağlı təşvişli həyəcan pozuntusu: Cinsi Stimullaşma pozuntusu, Qadın cinsi həyəcan pozğunluğu, Kişi Erektil Disfunksiyası  Orgazm pozğunluqları- Qadınlarda orgazm olmama, Kişilərdə orgazm olmama  Erkən boşalma  Cinsi ağrı pozğunluqları- Disparuniya (Cinsi əlaqə zamanı ağrı) –  Vaginizm  Ümumi tibbi vəziyyətə görə cinsi funksiyanın pozulması Cinsi funksiyaların pozulmasının göstəriciləri  Cinsi istək pozğunluğunun azalması  Cinsi ikrah pozğunluğu  Kişilərdə erektil disfunksiya  Gecikmiş boşalma  Erkən boşalma  Disparuniya Cinsi meylin pozuntuları. Cinsi meylin zəifləməsi – hiposeksuallıq depressiyalarda, şizofreniya xəstəliyinin bir sıra kliniki formalarında, mərkəzi sinir sisteminin orqanik pozuntularında, nevrasteniya zamanı və digər patoloji hallarda əlaqədar meydana çıxa bilər. Cinsi meylin zəifləməsinin xüsusi forması olan impotensiya (kişilərdə) və frikidlik (qadınlarda) “funksional xarakterli seksual pozuntular” mövzusunda təsvir edilmişdir. Cinsi meylin güclənməsi (hiperseksuallıq). Beynin bir sıra orqanik pozuntularında (proqressiv iflic – qocalıq ağıl zəifliyi, oliqofreniya və s.) və manikal oyanma zamanı rast gəlinir. Təhrif olunmuş (qeyri – normal) cinsi meyllər. Bu ad altında təsvir olunan meyl pozuntuları seksoloji xəstəliklərdən fərqəndirilməlidir. Belə ki, cinsi meylin qeyri- normal ödənilməsi formaları əsasən psixopatlarda (şəxsiyyətin pozuntuları ilə əlaqədar) rast gəlinir. Bir qayda olaraq belə şəxslər nəinki həkimə müraciət etmir, eyni zamanda özlərini xəstə hesab etmirlər və həyatları boyu patoloji cinsi meyllərlə yaşamağa həvəs göstərirlər. Bu növ pozuntulara sodomiya və zoofiliya (müxtəlif heyvanlarla cinsi əlaqədə olmaq), pedofiliya (kiçik yaşlı uşaqlara qarşı cinsi meyl), nekrofiliya (meyidə qarşı cins meyl), fetişizm (əks cinsin paltarına, istifadə etdiyi əşyalara qarşı cinsi meyl), sadizm (əks cinsdən olan şəxsə əzəb – əziyyət (işgəncə) verməkdən cinsi zövq almaq), mazaxizm (əks cinsdən olan şəxsin verdiyi əzab – əziyyətdən (işgəncədən) cinsi zövq almaq) və s. Aiddir. (1,səh.424-425) Təşviş nədir? Həyat hadisələrinin fərdin özü üçün təyin etdiyi standartlarla üst-üstə düşməsi gözləntiləri, bu gözləntilərə uyğun olmayan təcrübələrə qarşı etirazlara səbəb olur. Yalnız gözləntilərin qarşılanacağı düşüncəsi ilə yüklənmə və gözləntilərə uyğun olmayan bir həyatın qəbul edilə bilməyəcəyi düşüncəsi çox məyusedici təcrübələrə gətirib çıxarır. “Bu gün yağış yağmamalıydı”, “Bu, evliliyimizdə olmamalıydı”, “Həyatımız virusla belə dəyişməməli idi” kimi bir mükəmməlliyi əks etdirən ifadələrin arxasında, həyatı qəbul etməkdə çətinliklər gözləntilərlə uyğun gəlmir və hətta mövcud reallığa etiraz etmək meyli üstünlük təşkil edir. Etiraz başa düşülən bir davranış forması olsa da, çətinliyi sağlam bir şəkildə geridə qoymaq üçün kifayət etmir. Daha da əhəmiyyətlisi, mənalı şeylər insan həyatına etiraz etmədən hərəkətsiz olduqda daxil olur. Mükəmməliyyətçi düşüncədən təmizlənmək üçün gözləntilərə uyğun olmayan hadisələrə etiraz etmək əvəzinə, gözləntiləri nəzarətsiz baş verən hadisələrə görə tənzimləyə çalışmaq lazımdır. Bu günün dünyasında qeyri-müəyyənliklərin aradan qaldırılması kimi qeyri-mümkün səylər söhbət mövzusu olmayacaq və qeyri-müəyyənliklə daha çox barış içində yaşamaq insan oğluna hüzuru vəd edən nadir fenomenlərdəndir. Qeyri-müəyyənliyə dözümsüzlük insanın bütün narahatlıq və təşvişinin anasıdır. [3,səh.7] Performans təşvişi ; Adından da göründüyü kimi, müəyyən bir fəaliyyətlə məşğul olmaq ərəfəsində bunu bacarmayacağına dair düşüncələrin yaratdığı təşvişli duyğudur. Kütlə qarşısında təqdimat etmək, iş müsahibəsinə getmək, vacib bir imtahan vermək, çıxış etmək kimi stress və ya narahatlığa səbəb ola biləcək vəziyyətlər performans narahatlığını stimullaşdıran situasiyalardandır. Performans narahatlığını stimullaşdıran düşüncələr duyğulara təsir edir, duyğular isə davranışa və bədən hissiyyatı-fiziki simptomlara. İntim münasibətlərdə performans narahatlığı intim münasibətlərdə öhdəsindən gəlinməyi lazım olan bir narahatlıqdır. Problemdən əziyyət çəkən insanın zehni, “bunu edə bilərəmmi?” və ya “Uğursuz bir partnyormu olacam?” sualları ilə doludur. Cinsi əlaqə zamanı insan cinsi zövq və ya cinsi oyanış yerinə narahatlıq və təşviş hiss edir. Bu tip narahatlıq qadınlara nisbətən kişilərdə daha çox müşahidə edilir. Cinsi əlaqədən əvvəl və ya sonra şiddətli bir şəkildə narahatlıq, təşvişin artımı ən çox müşahidə olunan simptomdur. Bu narahatlıq damarlara təsir edir, cinsiyyət orqanlarına daha az qanın getməsinə səbəb olur və ereksiyanı o cümlədən orqazmı önləyə bilər. Performans təşvişinin səbəbləri: Partnyoru məmnun edə bilməyəcəyinə dair avtomatik düşüncələr, cinsi əlaqə ilə bağlı formalaşmış miflər, yıxıcı kök inanclar, ereksiya problemi, müqayisə qorxusu, partnyora qarşı gizli qəzəb və ya başqa mənfi emosiyalar, mükəmməllikçi şəxsiyyət quruluşu, erkən boşalma problemi və.s [6] Koqnitiv-bihevioral terapiya ətraf mühitdəki qıcıqların insan orqanizminə təsiri, məlumatların həmin stimullarla ötürülməsi hipotezinə əsaslanır. Hər hansı situasiyaya verdiyimiz reaksiya, fizioloji təcrübə və davranış reaksiyalarımızı müəyyənləşdirir. Bu ‘5 sahə modelində’ sistemin bütün komponentləri interaktiv fəaliyyət göstərir, buna görə əhval-ruhiyyə bizim qavrama prosesimizə və əksinə, qavrama prosesi əhval-ruhiyyəmizə təsir göstərə bilir. Fiziki vəziyyətimiz də, (məsələn əhvala təsir göstərən hər hansı maddə) əhval-ruhiyyəmizə və düşüncə proseslərimizə təsir edir. Psixotrop dərmanlar fiziki proseslərə təsir göstərir və buna görə də ənənəvi psixoterapiya duyğulara yönəlir. CBT, psixikanın qavrama və davranış hissələrinə diqqət yetirir. Rasional Emotiv Davranış Terapiyasında (Albert Ellis 1955-Rasional terapiya, bu adı natamam hesab etdiyi üçün 1961-ci ildə adını Rasional emotiv davranışçı terapiya deyə dəyişdirir) olduğu kimi CBT-də də sistematik duyarsızlaşdırma, və məruz buraxma kimi texnikalardan istifadə olunur. Bütün Koqnitiv-bihevioral terapiyalar: 1. Dəyişiklik üçün düşüncələrin, inancların və davranışların vasitə ola biləcəyinə dair ümumi marağı paylaşırlar; 2. Sosial öyrənmə nəzəriyyəsinin prinsiplərinə əsaslanır, yəni rasional olmayan düşüncə və davranış formalarını sosial mühitdə görərək öyrənirik və daha sonra vərdiş halına keçir; 3. Və hər biri empirik metoda sadiqdir. Yəni dəyişiklik etmək üçün Rasional Emotiv Davranışçı Terapiya da, Koqnitiv-bihevioral terapiya da empirik olaraq keçmiş funksional olmayan inancın empirik metodla yanlış olduğunu isbatlayır və yeni inanc, yerləşmiş düşüncə ilə onu əvəz edir. Bu ortaq dəyərlər, digər bəzi psixoterapiya sahələrində görülən mexanizmlər olmadan, fərqli metodların CBT çətiri altında qalmasına icazə vermişdir. Bu yazıda, Beckin depressiya üçün tətbiq olunan koqnitiv terapiya ilə bağlı original tədqiqatı nəticəsində ortaya çıxan koqnitiv bihevioral modelə köklənəcəyik. CBT, şüuru araşdırdığı üçün psixodinamika kimi şüuraltı basdırılmış duyğularla çalışan psixoterapiya metodlarından fərqlənir. Problemə köklənən münasibəti vurğulamaq üçün psixodinamik və digər interpersonal terapiyalardan fərqlənir: münasibət dəyişikliyə kömək edir, lakin dəyişiklik üçün bir vasitə deyil. CBT ənənəvi terapiyalarla müqayisədə daha çox strukturlaşdırılmış və yönləndiricidir. Həmçinin əməkdaşlıq çərçivəsində çalışır və pasiyentlərin, problem həll etmə müddətində “şəxsi psixoloqları” olmalarına kömək edir. Terapiya koqnitiv bihevioral formulasiyaya əsaslanır və tətbiq olunan metodlar bu formulasiyadan inkişaf edir. Yəni müxtəlif problemlərin müxtəlif müalicə formulyasiyaları olur. Terapiya bu formulyasiyaların əsasında irəliyə aparılır. CBT, ənənəvi müalicələrdən daha aktiv olması ilə fərqlənir. Pasiyent, seanslar zamanı verilən ev tapşırıqlarını etmək üçün CBT texnikalarını istifadə etməyi öyrənir. [4,səh.3-4] Psixogen mənşəli cinsi disfunksiya və performans təşvişinə Koqnitiv-bihevioral müdaxilələr Bütün digər funksiyalar kimi, cinsi funksiyalar da anatomik-fizioloji və psixososial qarşılıqlı təsirlər nəticəsində meydana gəlir. Davranış baxımından cinsi davranışlar da digər davranışlar kimi öyrənilmiş davranışlardır. Cinsi stimullara düzgün cavab verməyi öyrənən insanlar normal cinsi funksiyalarını həyata keçirə bilərlər. Başqa sözlə, bu insanların psixososial sistemlərində heç bir cinsi münasibətlərlə bağlı mənfi kök inanc yoxdur. Cinsi disfunksiya, insanların hər hansı bir səbəbdən müəyyən stimullara səhv reaksiya verməyi öyrənməsindən qaynaqlanır. 1970 -ci illərin əvvəllərində Masters və Johnsonun tezisləri müasir cinsi müalicənin təməl daşı oldu. Masters və Johnson, cütlükləri və münasibətləri davranışçı bir perspektivdən araşdırdılar. Cinsi təhsil, həyat yoldaşları arasında ünsiyyətin olmaması və səhv davranışları dəyişdirmək üçün ev tapşırığı müalicədə əsas mövzulardır. Ev tapşırığı metodikası ilə cinsi disfunksiyaya səbəb olan yanlış reaksiyaların düzəldilməsi mərhələsində zamanla fərdlərdə müqavimət və mənfi yanaşmalar müşahidə oluna bilər. Koqnitiv aspektdən araşdırmalara görə, bu müqavimətin altında insanın kök inanclarını formalaşdıran öyrənilmişlik, avtomatik mənfi düşüncələr və görüntülər dayanır. İntim münasibətlərə, seksual həyata qarşı mənfi münasibətlər, insanın yaxın və ya uzaq keçmişindəki təcrübələrdən qaynaqlanır. Ailənin və cəmiyyətin seksuallığa baxışı, həddindən artıq mühafizəkar tərbiyə, cinsi maarifləndirmənin olmaması, miflər və intim həyatla bağlı şişirdilmiş gözləntilər, tərəflər arasında ünsiyyətin olmaması və ya yanlış ünsiyyət, nevrotik şəxsiyyət xüsusiyyətləri, ayrılıq təşvişi, uşaqlıq travmatik təcrübələri, cinsi istismara məruz qalma faktorları, valideynlərin erkən itkisi kimi təcrübələr cinsi funksiyaların pozulmasına səbəb olan amillərdir. Koqnitiv-davranış terapiyalarında məqsəd səhv öyrənilən reaksiyaları yeni və düzgün reaksiyalarla əvəz edilməsini(klassik şərtlənmə S>R, neobihevioral yanaşma S>O>R) öyrətməkdir. İnsanlar ümumiyyətlə cinsi problemlərini açıqlamaqdan çəkinirlər. Psixoloqun cütlüyün yaşadıqlarını hiss edə bilməsi və bunu cütlüyə hiss etdirərək anlayışlı və dəstəkləyici olması vacibdir. Əsas məqsəd, mövzu haqqında rahat və aydın danışmaq və ortaq bir dil yaratmaqdır. Koqnitiv-davranışçı cinsi terapiyada dörd addımlı bir yanaşma var. [7] Koqnitiv-bihevioral cinsi terapiyada planlama 1) Seksual münasibətlərdə “kişi cinsiyyət orqanının ölçüsü çox önəmlidir, mastürbasya zərərlidir, qadının orgazma çata bilməməsi həyat yoldaşının günahıdır, həyat yoldaşları cinsi əlaqədə eyni anda məmnunluğa çatmalıdırlar, pərdənin yırtılması çox çətin və qanaxmanın intensivliyi ilə müşahidə olunan prosesdir, kişi hər zaman cinsi əlaqəyə hazırdır onun üçün qadın seks oyuncağıdır, fərqli formalarda cinsi əlaqədə olmaq pozğunluqdur “ kimi bir çox yalan inanc cinsi disfunksiyalara yol açır. Cinsi disfunksiyalı cütlüklərin cinsi bilik səviyyələri çox aşağıdır. Düzgün cinsi məlumat və maarifləndirmə cinsi məlumat çatışmazlığını aradan qaldırmaq və yalan məlumat, yıxıcı kök inancları düzəltmək müalicənin ilk addımlarıdır. 2) Cinsi disfunksiyalı cütlüklərin həm cinsi, həm də qeyri-cinsi sahələrdə çox vaxt ciddi bir ünsiyyət çatışmazlığı var. Cütlərin bir -birlərinə ifadə etməkdə çətinlik çəkdikləri məsələlər mütləq müzakirə edilməlidir. İkinci məqsədimiz, həyat yoldaşına bəyəndiyi bir şeyi söyləmək, həyat yoldaşında bəyəndiyi bir tərəfi ifadə etmək, həyat yoldaşında bəyənmədiyi bir davranışı ifadə etmək kimi ev tapşırıqları ilə ünsiyyət qurma bacarıqlarını inkişaf etdirməkdir. Birlikdə cinsi əlaqə ilə bağlı bir məqalə oxumaq, seksual aspektdən açıq olan bir jurnala baxmaq və həyat yoldaşına cinsi fantaziyasını danışmaq kimi ev tapşırıqlarının həll edilməsinə də yer vermək faydalı olacaqdır. 3) Terapiya zamanı cütlüklərin ev tapşırıqlarının yerinə yetirməsinə mane olan müqavimətlər olacaqdır. Buna səbəb avtomatik mənfi düşüncələrdir. Terapiyanın mahiyyəti müştərilərə əsas mənfi düşüncələri, təcrübələri və görüntüləri çatdırmaqdır. Düşüncələrin tədqiq edilməsi, izlənməsi, kəşf və ordu dili ilə desək “məhv” edilməsi zamanla yanlış reaksiyaları da neytrallaşdırır. 4) Son mərhələdə, həyata keçirilən səhv davranışlar, yeni və doğru davranışlarla əvəz olunur. Bu mərhələlər eyni zamanda vaginizm, erkən boşalma, erektil disfunksiya-sərtləşmə problemi kimi fərqli cinsi disfunksiyalarda fərqli yanaşmaların müşayiəti ilə həyata keçirilə bilər. Nəticə Cinsi əlaqənin qadağan edilməsi, genital bölgəyə və genital hisslərə yönəlmiş məşqlər, tənəffüs və rahatlama məşqləri, mütəmadi olaraq vajinal rahatlama məşqləri, koitus məşqləri, mastürbasyon və əlaqəli məşqlər, koqnitiv canlandırma və rol oynama məşqləri, məşqləri Koqnitiv-bihevioral cinsi terapiyada istifadə edilən digər zehni və davranışçı texnikalardır. Adı çəkilən texnikalar fərdlərə seanslar zamanı öyrədilir. Təxminən 70% hallarda, Koqnitiv-bihevioral yanaşmalar ilə cinsi disfunksiyalarda uğurlu nəticələr əldə edilir. Psixoterapevt ilə güvənli bir bağlılıq əlaqəsi terapiyanı müvəffəqiyyətə aparır hansı cütlüyə hansı texnikaların tətbiq ediləcəyi mühüm rol oynayır. Ədəbiyyat siyahısı: 1. Nadir İsmayılov – Psixiatriya, Apostrof, Bakı-2013, səh.424-425 2. Nafiz Bozdemir, Sevgi Özcan-Cinselliğe ve Cinsel Sağlığa Genel Bakı, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Aile Hekimliği Anabilim Dalı, səh 2. 3. Nəsimi Qiyasov – Covid-19 peyvəndləri ilə bağlı təşviş yaradan məqamlara qarşı profilaktik işlərdə psixoloji maarifləndirmənin rolu, səh.7. Bərdə, 2021 4. Nəsimi Qiyasov – 3D Koqnitiv-bihevioral özü-özünə yardım kitabı, Bərdə 2021, səh.3-4 5. Psikiyatri – İstanbul üniversitesi, tıp fakultesi, İstanbul 2009,səh.299-301 6. https://barisgurkas.com/cinsellikte-performans-anksiyetesi/ 7. https://www.antalyapsikiyatrist.com/cinsel-terapi/cinsel-işlev-bozukluklarında-bilişsel-davranışçı-terapi Psixoloq Nəsimi Qiyasov – QuuuuB Azərbaycan Respublikası, Bərdə şəhəri – 08.08.2021