Psixi Xəstəliklər

Borderline şəxsiyyət pozuntusu tez-tez və hədsiz dəyişkən əhval, zədələnmiş mənlik şüuru, davranışlarında  tutarsızlıq və qərarsızlıqla özünü göstərən ruhi pozuntudur. Simptomları: 1.Həqiqi və ya xəyali tərk edilməkdən qurtulmaq üçün hədsiz səy göstərmək 2.Qarşısındakini  gözündə hədsiz böyüdüb, göylərə qaldırmaq və eyni anda alçaltmaq kimi çox dəyər /dəyərsizlik vermək ilə baş tutan uyğunsuz münasibətlər. 3.Biri ilə çox tez bağ qurmaq ya da özündən uzaqlaşacağını düşündüyü şəxs ilə dərhal əlaqəsini kəsmək kimi tərk edilməkdən qaçınan davranışlar sərgiləmək. 4. Əhval ruhiyyənin 2 qütb arasında anidən dəyişməsi ( məsələn, şəxs sevincli olduğu halda anidən təşvişli hiss etməsi, ağlaması və s.).  Səbəbləri:  Ruhi xəstəliklər əsasən bir neçə faktora bağlı olaraq yaranır. Tək bir səbəb xəstəliyin yaranmasını açıqlamağımız üçün yetərsizdir. Genetik, bioloji və sosial faktorlar xəstəliyin inkişafında rolu ola biləcək amillər olsa da, dəqiq səbəbi göstərmək mümkün deyil.  Müalicəsi:  Borderline şəxsiyyət pozuntusunun müalicəsi əsasən şəxsdə görülən simptomların kontrol edilməsi və yaşayış keyfiyyətinin artırılması üzrə aparılır. Müalicədə ən çox istifadə olunan metod psixoterapiyadır. Gərəkdiyi təqdirdə psixoterapiya ilə paralel dərman müalicəsi də tətbiq edilir.Şəxsin özünə zərər verməsi,suisidal hallar baş verdiyi və simptomların artdığı təqdirdə stasionar müalicə mütləqdir. Psixoloq Aysu Əliyeva

Son dövrlərdə ətrafımızdan tez-tez yorğunluqla bağlı şikayətləri eşidirik. Bu yorğunluqların altında bir sıraxəstəliklər gizlənə bilər. Bu səbəbdən adicə yorğunluqdur deyib keçməməliyik. İnsanın hər hansı bir fəaliyyətlə məşğul olan zaman fiziki və ya psixoloji olaraq lazımı enerjiyə sahib olmamağına “yorğunluq” deyilir. Yorğunluq fiziki, ruhi və xroniki olmaqla üç yerə ayrılır. Gərgin iş rejiminin səbəb olduğu yorğunluq normal haldır. Ancaq, bu yorğunluq istirahət etməklə keçmir və uzun müddət davam edirsə, həkimlə məsləhətləşmək lazımdır. 6 aydan çox davam edən və dincəlməyinizə rəğmən keçməyən yorğunluq halı “xroniki yorğunluq sindromu” adlanır. Xroniki yorğunluğun bir sıra səbəbləri ola bilər. Bu səbəblər insanın yaş dövrlərindən də asılı olaraq dəyişiklik göstərir. Gənclərdə səbəblərə depressiyanı, qanazlığını, normadan aşağı təzyiqi və s., yaşlılarda isə şəkərxəstəliyini, böyrək, qaraciyər, həmçinin ürək-damar xəstəliklərini göstərmək olar. Xroniki yorğunluğa hər hansı xəstəlik səbəb olursa, bunu müəyyənləşdirib müalicə almaq vacibdir. Xroniki yorğunluq sindromunu tətikləyən xəstəliklərə aşağıdakıları göstərmək olar: •Qanazlığı •Vitamin əksikliyi (D;B12) •Xroniki bağırsaq xəstəlikləri •Depressiya •Qaraciyər və böyrək xəstəlikləri (həmçinin böyrəküstü vəzin funksiyasının pozulması) və s. Xroniki yorğunluğun simptomları: Adi yorğunluqla xroniki yorğunluğun simptomları çox oxşardır, onları ayırmaq olduqca çətindir. Adiyorğunluq istirahət etməklə keçir. Xroniki yorğunluğu təyin etmək üçün yorğunluq halı 6 ay davam etməlidir.Gecə rahat və lazımi zaman aralığında yatan biri səhər oyandığı zaman özünü çox yorğun hiss edirsə, fikrini cəmləməkdə çətinlik çəkirsə, yaddaşında zəifləmə müşahidə edirsə, bu hallar xroniki yorğunluğun göstəricisi olabilər. Həmçinin xroniki yorğunluğa səbəb olan xəstəliklər aşkar edildiyi zaman da xroniki yorunluq görülə bilər. İdman, gərgin və yorucu iş rejimindən sonra 6-8 saat yuxu, adi yorğunluğun keçməsi üçün kifayətdir. Ancaqxroniki yorğunluq halı 24 saat davam edir, dincəlməyə baxmayaraq keçmir. Xroniki yorğunluğun əlamətlərinə aşağıdakılar daxildir: •Unutqanlıq •Əzələ ağrısı •Diqqəti cəmləməkdə çətinlik çəkmək •Səhər oyanan zaman yorğun hiss etmək •Ünsiyyət zamanı çətinliklər •Ürəkbulantısı •Ayağa qalxan zaman başgicəllənməsi •Yuxu pozğunluğu •Depressiv ruh hali •Oynaq ağrıları və s. Müalicəsi: Xroniki yorğunluq sindromunun müalicəsi zamanı xəstənin həyat tərzi, işi, məşğuliyyətləri mühüm rol oynayır. Müalicəyə başlamazdan əvvəl xəstənin iş, ev həyatı haqqında lazımi məlumatlar toplanmalıdır. Düzgün yuxu rejiminin təyin olunması və bir sıra yüngül idman hərəkətləri də müalicə üsuluna daxildir. Xroniki yorğunluq sindromunu uzaq tutmaq üçün bir sıra qaydalara əməl etmək lazımdır: •Hər gün təmiz havada 1-1.5 saat gəzmək •Üzü soyuq su ilə yumaq •Depressiv hallardan, stresdən mümkün qədər uzaq durmaq •Həyata pozitiv yanaşmaq •Həftə sonlarını mümkün qədər təbiət qoynunda keçirmək. Özünüzə yaxşı baxın və sizə bir dəfə verilən bu həyatı doya-doya yaşayın. Xroniki yorğunluğun əlamətlərinə 

Nədir intihar ?! Sonu ölümlə nəticələnəcəyini bilərək seçilən hər hansı bir üsulun birbaşa , yaxud dolayı olaraq meydana gətirdiyi ölümə intihar deyilir. İntihar , ölmək məqsədiylə planlı və qəsdən törədilən cəhd olaraq dəyərləndirilir . Jobes, Berman və Josselsan (1987) intiharda iki əsas mərhələni qeyd etmişdir. Birincisi, intiharın insanın özünə zərər verəcək şəkildə reallaşması, ikincisi isə intihar davranışının altında şəxsin ölüm istəyinin olmasıdır. Həmçinin intiharla bağlı düşüncələrlə intiharla bağlı davranışları mütləq şəkildə fərqləndirmək lazımdır. İntiharla bağlı düşüncə ölümlə bağlı fikirləri, intihar cəhdi ilə bağlı məqamları, spesifik planları, intihar üsulunu və intihar düşüncələrinin reallaşdırılmasını ehtiva edir. İntihar davranışı isə intihar cəhdini (ölümlə nəticələnməyən intihar davranışı) və ya intiharın tamamlanması yəni ölümlə nəticələnməsini əhatə edir. İntihar, müxtəlif istiqamətlərdə uzun illərdir ki, üzərində araşdırmalar aparılan çox vacib məqam olmaqla yanaşı son 25-36 il ərzində xüsusilə yeniyetməlik dövründə intihar cəhdlərinin artması problemin miqyasını daha artırmış və bu sahədə tədqiqat işlərinin, profilaktik tədbirlərinin artmasına səbəb olmuşdur. İntihar 3 mərhələdə görülür: 1)İntihar düşüncələri olur, yaxınlarına vida məktubları yazır, sosial şəbəkələrdə intihar barəsində paylaşımlar edirlər. 2) İntihar planları olur və intihara təşəbbüs üçün lazım olan vasitələri öz üzərində gəzdirirlər. 3) Son mərhələdə isə intihar halı artıq baş vermiş olur. İntiharın əsl səbəbləri- -Psixoloji və fiziki şiddət -Bəzi ruhi pozuntular və sinir sisteminin patoloji xəstəlikləri -Zorakılıq halları -Ailəiçi təzyiqlər -Boşanma və ayrılıqlar ( xəyanət) -Bullinq, mobbinq -Narkotik ,alkoqol qəbulu -Məqsədinə çata bilməmək -Film ,serialda gördüklərinin təqlidi və s… İntiharın dinamikasını nəzarətdə saxlamaq üçün 7 intihar tipi fərqləndirilir: 1.Psixoz və ya şəxsiyyətin formalaşmaması – özünü öldürməklə bağlı audial (eşitmə) hallüsinasiyaları olur. 2.Özünə yönəlik cinayət (homosid) – bu cür intiharlar da başqa insana qarşı aqressiyadan qaynaqlanır. Bəzi səbəblərdən dolayı bu qəzəb kənara əks olunmur və insan bu hissi özünə yönəldir. Simvolik şəkildə qarşısındakı insanı oldürəcəyini düşünür. 3.Real və ya xəyali tərk oldunduğu üçün intiqam alma-imtina olunmaq və ya tərk edilməklə ətrafındakı insanları qorxudan yeniyetmə, intiharı güc simvolu olaraq istifadə edir. 4.Şantaj və ya öz mənfəətini üstün tutma – bu tip intiharda, yeniyetmə intiharı qorxutma vasitəsi olaraq istifadə edir. «Əgər mənə yaxşı davranmasan, sonra peşman olacaqsan». İntiharın tez-tez səsləndirildiyi ailələrdə bu və öncə qeyd olunan intihar növü mütəmadi qarşılaşılan üsullardır. 5.Sevilən və ya itirilən obyektlərə yenidən qovuşma vəfat edən valideyn\nənə-baba ilə yenidən birlikdə olmaq üçün vasitə kimi qəbul olunur. 6.Bağışlanmaz günahların kompensasiyası – günahkarlıq və neqativ duyğulardan xilas olmağın yeganə yolu olaraq intihar edilir. 7.Kömək üçün ağlamaq (Crying for help) – problemin əsas səbəbindən asılı olmayaraq yeniyetmə narahatlığı olduğunun fərqindədir və bu problemi aradan qaldırmaq üçün intihara üstünlük verir. İntihara verilən populyar reaksiyalar *İntihar zəiflik ,acizlik əlamətidir. *İntihar etmək günahdır *Yəqin nə etmişdisə , şantaj ediblər… və s İntihar edərkən istifadə olunan üsullar İntihar cəhdi edən insanlar üzərində aparılan tədqiqatların 70%-də hədsiz dozada dərman istifadə edərkən, intihar edənlərin 63%-nin silaha üstünlük verdiyi aşkar olunmuşdur. Özünü zəhərləmə, asma, kəsmə, yandırma, maşının önünə atma yeniyetməlik dövründə tez-tez rastlanılan üsullar arasındadır. Digər araşdırmaya əsasən qeyd olunmuşdur ki, yeniyetmələrin böyük bir qismi hündür yerdən atlama ilə intihar edir. Yeniyetmə intiharlarında risk faktorları Risk faktorlarını müəyyənləşdirmək intiharın qarşısının alınması üçün əhəmiyyətli faktorlardan ilkidir. Daha əvvəl intihar cəhdinin olması yeniyetmə intiharlarında vacib risk faktorları arasında hesab olunur. Lakin tamamlanmış intiharı olan yeniyetmələrin sadəcə 10-40%-i əvvəlcə intihar cəhdinin olması digər risk faktorlarını da dəyərləndirməyi təklif edir. Digər risk faktorları arasında psixopatoloji, ailə, bioloji və situativ faktorlar xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bulling nədir ? UNICEF-ə görə bullinq (ing. Bullying) uşaqların incidilməsinə səbəb olan ixtiyari və təkrar olaraq törədilmiş aqressiv davranışdır. Bullinqin (zorakılığın) bir çox növləri var; kiber, sosial, şifahi, psixoloji və fiziki zorakılıq. Kiber– Sosial şəbəkələr və mesajlar vasitəsilə insanları alçaltmaq, qorxutmaq, hesablarının sındırılması kiber zorakılığa aid edilir. Fiziki- Fiziki bullinqə vurmaq, itələmək, qəsdən toxunmaq, tüpürmək, şagirdin əşyalarının oğurlanması və s. Daxildir. Şifahi — Qorxutmaq, sözlərlə alçaltmaq,adına ləkə yaxmaq şifahi bullinq sayılır. Sosial — Şəxsin hansısa qrupdan kənarlaşdırılması, sinifdən təcrid edilməsi, ona qarşı qruplaşma yaratmaq bullinqin sosial növünə aiddir. Psixoloji — Təqib etmək, qərəzli baxışlar və başqa psixoloji zorakılıqlar bu növə daxildir. İntihar və İnformasiyanın yayılması İntiharı xəbər qadağalarını aşan bir ölçüdə anlatılması ya da göstərilməsi şəxsin məhrəmiyyət (məxfilik) və şəxsi hüquqlarını pozmaqdır. İntihar xəbərlərinin veriliş tərzinə diqqət edilmədiyi zaman intihara meyilliliyin artdığını göstərən çox sayda nümunə var. Mediada detallı rəsm , görüntülərlə və şəxsin ad soyadının verildiyi xəbərlərdən sonra bənzər yöntəmlər istifadə edərək intiharların artdığı bildirilmişdir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına görə intihar xəbərləri: -İlk səhifələrdə şəkilli, rəngli və intihar yöntəmi ayrıntılı şəkildə verilməməlidir. -Hadisə romantik və fantastik bir davranış olaraq gündəmə verilməməlidir. -Necə intihar edə biləcəyini göstərən ayrıntılı intihar xəbərlərini mediaya yaymaq olmaz. -İntihar həll yolu olaraq görülməməlidir. -Xəbərlərdə şəxslərin intihar düşüncələriylə baş etmələrinə yardımcı ola biləcək qurumlar, mualicə secimləri haqda maarifləndirmə aparılmalıdır. Necə kömək edə bilərik? -Maarifləndirmə -Valideynlərə psixoloji təlimlərin verilməsi -Psixoloq dəstəyi -Ağır formada isə dərman müalicəsi Həyat gözəlliklər ilə doludur, anı yaşa və zövq al! YAZAR:  Psixoloq Aysu Əliyeva

Səbəbsiz ağrılarınız var? Həkim müayinələrindən keçmisiniz, fiziki sağlamlığınız qaydasındadır, lakin ağrılar sizi tərk etmir?  Bəzən somatik ağrılarınızın səbəbinin psixoloji olduğunu bilirsinizmi?  Gəlin, birlikdə baxaq.  Baş ağrısı - Yaşadığımız gündəlik stress baş ağrılarına və miqrenə yol açan ən önəmli səbəblərdən biridir. Bütün işlərinizi həll etməyə çalışmaq, hər şeyə çata bilmək, səhər işə getmək, işdən gəlib ev işlərini çatdırmaq mənəvi yüklənməyə səbəb olur və nəticədə baş ağrıları ilə baş-başa qalırsınız. Boyun ağrısı - Boyun ağrınızın səbəbi içinizdə saxladığınız qırğınlıqlar və ya birilərini bağışlaya bilməməyiniz ola bilər.  Çiyin ağrısı - Çətin qərarlar almaq, seçim qarşısında qalmaq və ya gündəlik basqıların, stressin uzun müddət davam etməsi çiyin ağrınıza səbəb ola bilər.  Kürək ağrısı - Kürək ağrılarınızın səbəbi sevgi əskikliyi və ya təqdiredilmə ehtiyacı ola bilər.  Bel ağrısı - Bel ağrılarınızın səbəbi emosional boşluq, gələcəyə dair qayğılar və bununla yanaşı, maddi sıxıntı ola bilər.  Dirsək ağrısı - Dirsək ağrılarınız həyatınızda baş verən hər hansı dəyişikliyə, istər yeni iş, istər yeni münasibətə adaptasiya olunmaqda çətinlik çəkdiyinizə işarədir.  Çanaq ağrısı - Həyatın gətirəcəyi dəyişikliklərdən qorxmaq, məntiq və ürək arasındakı qərarsızlıqdan dolayı çanaq ağrılarınız ola bilər.  Diz ağrısı - Özünü yetərsiz hiss etmə və qəbullanma çətinliyinin diz ağrısına səbəb olduğu bildirilir.  Ayaq ağrısı - Depressiya və ya təşvişin təsiri ilə ayaq ağrısı ortaya çıxa bilər.  Mənbə: Dr.Sussane Babbel - "Psychology Today" (tərcümə məqalə) Psixoloq Leyla Əliyeva  Əlaqə: 050 794 05 56 ( mobil / what’s App)  Bakı, Azərbaycan 

Təşviş nədir? Təşviş sadə bir ifadə ilə həqiqi bir təhdid zamanı ortaya çıxan duyğudur. Funksionaldırmı? Bəli, təşviş də digər duyğular kimi funksionaldır. Bir gecə yolunuzu 30 dəqiqə qısaltmaq üçün qaranlıq bir küçədən keçmək istədiyinizi düşünün, beyin bu zaman “həyəcan təbili çalır”, “30 dəqiqə üçün riskə getməyə dəyərmi? Görmürsən kimsəsiz yerdir, bir şam zərrəsi işıq yoxdur, özündən Amerika kəşf etmə, gəl düz yolunla get.”, bədən beynin sözünə qüvvət verir başlayır ürək döyüntünüz artmağa, əlləriniz tərləyir. Bu fiziki hissiyyatın və düşüncənin müşayiəti ilə yaranan duyğu təşvişdir. Burada təşviş funksional oldu və sizi mümkün təhlükədən qorudu. Təşviş bir sözlə sizi siz edənlərin itirilməsi ehtimalı ortaya çıxdıqda özünü biruzə verən duyğudur. Təşviş pozuntusu nədir? Təşviş pozuntusu hər hansı bir real təhlükə olmadan ortaya çıxan və insanın həm psixoloji, həm də fiziki olaraq tükənməsinə səbəb olan şiddətli ruhi narahatlıqlırdır. Koqnitiv modelə görə təşviş hisslərin duyğulara təsiri ilə ortaya çıxır və davranışımıza təsir edir. Bu vəsilə ilə biz təşviş deyilən “çağırılmamış qonaq” görünən situasiyalardan yayınırıq. Davranışçı modelə görə təşviş “dişsiz qurd görünüşlü köpəkdir” və biz ondan qaçdıqca heç vaxt əsl gücümüz və ya onun əsl gücünə bələd olmadığımız üçün o özündən yox, bizdən asılı səbəblərdən güclənir. Təşviş pozuntuları hansılardır? Panik pozuntu Xüsusilə özünüzü stressli hiss etdiyiniz bir gün işdən evə gəlirsiniz və müəyyən qədər narahatsınız. Həmişəki kimi sağlamlığınızla da bağlı bir az narahatlığınız var. Evə gəldikdə bütün dostlarınızın sizdə olduğunu və sizə sürpriz etdiyini görürsünüz. Çünki bu gün sizin 40 yaşınız tamam olur və siz bunu unutmuşunuz! Bu haldan məmnunsunuz amma nə isə narahatlıq keçirirsiniz. Stressiniz artır, ürək döyüntüləriniz sürətlənir, sinə nahiyənizdə bir az ağrı hiss olunur. Bu məqamda bütün diqqət sinəyə yönəlir və ürəyinizin yaxşı olub-olmadığını düşünürsünüz. Başınız fırlanır və fəlakət düşüncəsi ağlınıza gəlir – “İnfarkt keçirirəm!” Bu panik atakı yaradan təşviş və avtonom sinir sistemidir. Bütün bu ruhi proses daxilində çox narahat ola bilərsiniz və infarkt keçirdiyinizi düşünərək dərhal otura və təcili yardıma müraciət edə bilərsiniz. Xəstəxanaya aparılırsınız və sizə bunun sadəcə təşvişdən qaynaqlandığını deyirlər(təəssüf ki, buna belə nadir hallarda rast gəlinir, adətən heç bir fikir yürüdülmür) , bu sizi rahatlatmaq üçün kifayət edir amma sinənizdə hiss etdiyiniz qəribə duyğuları axtarmağa çalışırsınız və nəbzinizi yoxlamağa başlayırsınız. Gələn dəfə bununla bağlı stress keçirirsiniz və eyni həyəcanı yenidən keçirirsiniz. Dincəlmək və kömək almaq üçün oturmaq ehtiyat davranışı ola bilər. Bunu hər dəfə təkrarladıqda özünüzə deyirsiniz – “Etməsəydim məni öldürə bilərdi”. Daha sonra idman etməkdən və ya ürəyiniz üçün risk yaradacağına inandığınız vəziyyətlərdən qaçmağa başlaya bilərsiniz. Beləliklə də panik pozuntu inkişaf etməyə başlayır. Bu, panik atakların necə ortaya çıxa biləcəyini açıqlayır, amma insanı özünə qarşı müdafiəsiz vəziyyətə salan nədir? Dünya haqqındakı fikirlərimiz, təməl inanclarımız və ya sxemalarımız tərəfindən formalaşdırılır. İlk təcrübələr özümüz, ətrafımızdakı dünya və digər insanlar haqqında fərziyyələr yürütməyimizə səbəb olur. Məsələn: ailəniz tərəfindən həmişə tənqid olunsanız, özünüzdə yetərsiz və bacarıqsız olduğunuz, başqalarının tənqidçi olacağı və dünyanın sizi hər hansı bir fəaliyyət istiqamətinizə görə bütöv şəxsiyyətinizin mühakimə olunduğu bir yer olduğu inancını yarada bilərsiniz. Bu təməl inanclar, bir tərəfdən də həyatımızın şərtsiz inanclarıdır. Yaşamaq üçün qaydalarımız, həyatın əslində mövcud olmayan “xəritəsi”, yaşamağa dair “Təlimat” bu təməl inanclardan qaynaqlanır. Həyatın qaydası, çox vaxt bizi mənfi təməl inanclarımızla üzləşməkdən qoruyan inanclardır. Onlar sanki ən doğru, onlar sanki sizi təhlükədən, yaralanmaqdan qoruyur. Depressiyanın tarixi inkişafı barədə Hakan Türkçapar yazırdı “Bir qəbilə adamı gündəlik ovdan 500 kalorilik qida əldə edir, amma 1000 kalori itirir, düşünür ki, evdə qalsam acsam belə az enerji itirəcəyəm, bəlkə də tox olmayacağam, amma ən azından yorulmayacağam da”. Təşviş də bir növ naməlumluqla birlikdə həm də təxmini fikir yürütmək, faciəviləşdirmək və ya zehin oxumaqla bağlı düşüncələrin dostu olan bir duyğudur. Generalizə olmuş təşviş pozuntusu: Daimi olaraq ailəniz, sağlamlığınız, karyeranız və ya maddi vəziyyətinizlə bağlı nigaranlıqla müşahidə olunur. Ürək bulanması, pis bir hadisə baş verəcək kimi hiss edirsiniz. Problemin tam olaraq nədə olduğunu və ya nədən qaynaqlandığını bilmirsiniz. Fobiyalar: İynədən, qandan, yüksəklikdən, sudan, hər hansı bir rəqəmdən, avtomobil idarə etməkdən, təyyarə ilə səfər etməkdən, liftdən, fırtınadan, körpülərdən qorxmaq, lakin burda bir məqama diqqət etmək lazımdır. Necə ki, hər narahatlıq təşviş pozuntusu, hər ruh düşkünlüyü depressiya deyil, eləcə də hər qorxu fobiya deyil. Fobiya qorxunun idarəetmədən çıxmış formasıdır. Sosial təşviş: İnsanların əhatənizdə olduğunu hiss etmək, onların qarşısında hər hansı bir nitq söyləmək, uşaqlıqda yaşıdlarının və ya yetkinlik dövründə iş, tələbə yoldaşlarınız kimi sosial münasibətlər qura bilməmək və artıq bunun qaçışlara gətirib çıxardığı təşvişli ruh halı. İşdən, dərsdən yayınmaq üçün müxtəlif bəhanələrlə evə getmək. Narahatlıqdan istifadə etmək(Sekonder qazanc). Aqorafobiya: Tək başına evdən çıxmaqla bağlı narahatlıq, fəlakətləşmiş düşüncələrlə müşahidə olunan, son vaxtlar əziz qardaşı panik pozuntudan ayrı düşmüş təşviş pozuntusu növü. Açıq məkanlardan, körpülərdən, topluluqdan, növbədən, ictimai nəqliyyat vasitələrindən istifadə etməklə bağlı qorxular bu narahatlıq üçün spesifikdir. Obsessiv kompulsiv pozuntu: El arasında buna vəsvəsə də deyirlər, çox təmizkar adamlar haqqında “Əşi o da dəhşət “vasvasıdır”, bir qabı 10 dəfə yuyur” kimi cümlələr qurulduğunun yəgin ki, şahidi olmusunuz. Obsessiv-kompulsiv pozuntu obsessiyalar- sizə rahatlıq verməyən düşüncələr və o düşüncələri dəf etmək üçün inkişaf etdirdiyiniz davranışlardan ibarətdir ki, buna da kompulsiv epizodlar deyirik, televizora baxanda “sarışan hallar nevrozu”, “məcburi hallar nevrozu” olaraq adını eşitdiyiniz problem budur. Bir neçə növü vardır: Kontrol, Simmetriya, Təmizlik, Əxlaqi(dini və ailə dəyərləri və ya ümumi mental dəyərlərlə bağlı olan) və intim(seksual seçiminiz olmayacaq insanlara qarşı hər hansı bir erotik düşüncənizin olduğuna dair məcburi düşüncələrlə müşahidə edilir. Məs: Uşaqlara qarşı hər hansı bir intim istək keçirib, keçirmədiyinizə dair davamlı narahat edici düşüncələr.). Əgər Obsessiv-kompulsiv pozuntudan əziyyət çəkən şəxs şikayətlərini gizlədirsə sağalmama riski artır. Əgər Obsessiv-kompulsiv pozuntu şəxsiyyətin aksentuasiyası ilə bağlı pozuntudursa (personality disorders) sağalma proqnozunda ümidverici məqamlar zəifdir. Təbii ki, bu araşdırmalar çox keçmişə dayanır və mən sadəcə istinad əsasında bunu yazıram. Adətən tək Koqnitiv-bihevioral terapiyayla dərmanla birlikdə istifadədən belə daha effektiv nəticələr əldə etmək olur. Travma sonrası stress pozuntusu: Aylar, illər əvvəl yaşadığınız travmatik təcrübəyə dair xatirələrin və keçmişdən gələn səhnələrin(flash-back) pəncəsində yaşamaq. Ümumi dünya əhalisinin 1-3 faizi, Vyetnam müharibəsi veteranlarının 30 faizi bu problemdən əziyyət çəkir. Müalicədə 70 faiz sağalma ehtimalı var, 30 faiz tamamilə, 40 faiz nisbətən sağalır, çox yaşlı və çox erkən yaşlar üçün proqnoz ürəkaçan deyil. Müalicəyə başladıqda irəliləyiş çox sürətli olur ki, bu da ümidvericidir. Bədən dismorfik pozuntusu: Dost və ailə üzvləriniz nə qədər də görüşünüşünüzlə bağlı narahatlıq olmadığını desə də siz bunlara inanmır görünüşünüzdə hər hansı bir anormallıq olduğunu düşünürsünüz. Saçım seyrəkdir, burnumda əyrilik var, hətta acizanə bir təcrübəmdən misal gətirim, çox dəyərli bir müştərim mənə demişdi ki “müəllim, mənim çənəm yoxdur”. Zamanınızı estetik əməliyyat mütəxəssislərinin konsultasiyasında keçirirsiniz. Beyninizə bir düşüncə hakim kəsilib: İnsanlar düşünür ki, bu insan nə qədər də bərbad bir görünüşə sahibdir. İpoxondriya (sağlamlıq təşvişi): Hər hansı bir ağrı və ya yorğunluqla bağlı həkim-həkim gəzirsiniz. Həkimlər səhhətinizdə heç bir problem olmadığı ilə bağlı sizi əmin edirsə də, siz davamlı olaraq qorxunc bir xəstəliyə düçar olduğunuza inanmısınız. Həkiminiz sizə sağlam olduğunuzu deyir, bir neçə gün narahatlığınız azalır, amma bir müddət sonra bu məcburi düşüncələr yenidən qayıdır və yenidən özünüzü hansısa həkimin qəbulunda tapırsınız. Təşviş pozuntuları necə yoluxucu ola bilər? Hər birimiz hər hansı bir məişət əşyası aldıqda o bizə “İstifadəsinə dair təlimatlar” yazısı yazılan bir köməkçi kitabça ilə təhvil verilir. Biz onun sayəsində cihazda hər hansı bir problemə rast gəldikdə də onu yazılan təlimat əsasında aradan qaldırırıq. Lakin həyat bizə verilərkən əlavə olaraq yanında “Həyat xəritəsi” deyə bir kitabça məncə heç kimə verilməyib, ən azından mən bu vaxta qədər bunun əksini iddia edən birinə rast gəlməmişəm. Bu həyatı biz sosializasiya prosesində öyrənirik, sosializasiyaya müxtəlif- mikro, makro, meqa, mezo amillər təsir edir, burada ən kiçik və qapalı qrup olan ailədən başlayaraq qalaktikanın da öz rolu qeyd edilir. Həmin bu kiçik və qapalı qrup olan ailə bizim üçün dünyanı dərk etdiyimiz zamanlardan etibarən yol xəritəsi hazırlayır. Erkən yaşlarda onlara güvənli, təşvişli və ya çəkingən bağlılıq formalarımız, sonrakı mərhələdə ailə üzvlərimizin həyata baxışları bizim beynimizdə qorxu, təşviş, ruh düşkünlüyü, utanc, həyəcan, nifrət, qəzəb, sevinc kimi qovluqlar hazırlayır. Biz ailə üzvlərimizin ayrı-ayrı stimullara verdikləri duyğu yüklü reaksiyaları öz qovluqlarımıza kopyalayırıq. Bu bizim həyat xəritəmizə köklü təsir edir, bizim üçün artıq real bir təhlükə daşımayan hadisələr də kök inanclarımız sayəsində dəhşət ehtiva edir. Təşviş pozuntusundan əziyyət çəkən ananın övladı eyni və ya fərqli bir təşvişdən əziyyət çəkir. Dünyanı təhlükəli bir məkan kimi qavrayan uşaq gələcək bütün həyat boyu özü, dünya və gələcəklə bağlı həmin o kök inancın üzərində avtomatik düşüncələr “yetişdirir”. Ədəbiyyat siyahısı: 1. Arthur Freeman- Anksiyete bozukluklarının bilişsel davranışçı tedavisi, Atolye çalışmaları, 22-23 eylül 2013, Psikoterapi enstitüsü. 2. David D.Burns-Panik Atakda, Psikonet Yayınları 3. Hakan Türkçapar-Fark et, Düşün, Hisset, Yaşa, Epsilon Yayınevi 4. Nərmin Quliyeva-Koqnitiv davranışçı terapiya kursu, Psixologiya Elmi-tədqiqat İnstitutu Nəsimi Qiyasov—30. 03. 2021 Azərbaycan Respublikası, Bərdə şəhəri.

Ümumi Müddəalar Şizofreniya-xəstələnmə və ölüm üzrə yüksək göstəricilərə malik olan, ciddi, lakin müalicəyə tabe olan prosessual psixi xəstəlikdir. Xəstəlik çox vaxt cavan yaşlarda meydana çıxır və bütün ömür boyu psixotik əlamətlərlə gedərək, xəstələrin fəaliyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Tarixi kontekstdə şizofreniyanın spesifik əlamətləri Assosiativ pozulmalar, Affektiv pozuntular, Autizm və Ambivalentlikdir (4A). Müasir təsəvvürlərə görə, şizofreniyaya psixikanın təfəkkür, qavrama, emosiya, iradə, davranış kimi sahələrinin pozulması kimi baxılır. Təfəkkürün formal pozulması, nizamsız davranış, diqqətin və qısamüddətli yaddaşın pozulması kimi ümumi əlamətlər, hallüsinasiya, sayıqlama, katatonik əlamətlər, psixi avtomatizmin təzahürləri aid olan pozitiv (məhsuldar) əlamətlər, həmçinin autizm, təfəkkürün məhsuldarlığının azalması, nitqin kasadlığı, sosial uzaqlaşma, emosiyanın solğunlaşması, iradənin zəifləməsi daxil olan neqativ (defisitar) əlamətlər ayırd etmək qəbul olunmuşdur. Neqativ əlamətlər remissiya dövründə də ola bilər, bu zaman onlar xəstəliyin xüsusiyyəti ilə bilavasitə əlaqədar ola bilir və ya yanaşı depressiya, dərmanların əlavə təsiri və yaxud xəstələrin sosial uzaqlaşması nəticəsində baş verir. Şizofreniyalı xəstələr, o cümlədən, intihar, psixoaktiv maddələrin istifadəsi, evsizlik, işsizlik, həmçinin somatik xəstələnmə aid olan yüksək ictimai təhlükə riskinə malikdirlər. Şəxsiyyətin müəyyən dəyişiklikləri, sosial və qohumluq əlaqələrinin itirilməsi ilə əlaqədar olaraq, şizofreniyalı xəstələr tez-tez qeyri- qanuni əməllərin qurbanları olur və digər insanlar tərəfindən ayrı- seçkiliyə məruz qalırlar. Qeyd etmək vacibdir ki, şizofreniyalı xəstələr və onların ailə üzvləri çox vaxt, xəcalət, günahkarlıq və ya dəyərsizlik hissi ilə bağlı olan damğanın təsirini hiss edirlər, bu isə zəruri yardım üçün müraciət etməyə mane olur. Şizofreniyanın etiopatogenetik amilləri Müasir təsəvvürlərə görə, şizofreniya müxtəlif etiologiyalı, irsi meyillilikli, həmçinin bətndaxili və perinatal daxil olmaqla müxtəlif provokasiyaedici amilləri olan heterogen xəstəliklər qrupa aiddir. Uşaq yaşlarında inkişafa təsir edən və/ və ya daha gec dövrlərdə fərdin zəifliyini artıran psixososial amillər müəyyən rol oynaya bilər. Neyrovizualizasiyanın müasir metodları şizofreniyalı xəstələrdə MSS-də müəyyən struktur və funksional dəyişikliklərin olmasını ehtimal etməyə imkan verir, lakin tədqiqatlar onların şizofreniya üçün spesifik olmasını təsdiq etmir. Həmçinin şizofreniyanı aşkar etmək üçün spesifik laborator testlər mövcud deyil. Şizofreniyanın etiopatogenezində dofaminergik ötürülmənin pozulması, mütləq səbəb olmasa da, çox mühüm rol oynayır. Dofamin hipotezi beynin müəyyən nahiyələrində (mezolimbik sistem) dofaminin hasil olmasının artmasını və ya dofamin reseptorlarının həssaslığının yüksəlməsini ehtimal edir ki, bu da oyanıqlığın artmasına və pozitiv simptomatikanın meydana çıxmasına gətirib çıxarır. Eyni zamanda alın nahiyəsində dofaminergik aktivliyin azalması və neqativ əlamətlərin inkişaf etməsi baş verir. Dofamin hipotezi psixotik əlamətlərin müalicəsi üçün istifadə olunan, mezolimbik sistemdə DB2B reseptorları blokada edən ənənəvi neyroleptiklərin effektivliyini izah edir. Eyni zamanda 5-HTB2AB serotonin və spesifik dofamin reseptorlarını blokada edən atipik antipsixotiklər neqativ əlamətləri aradan qaldıra bilir. Epidemiologiya Şizofreniyanın yayılması sənayesi inkişaf etmiş ölkələrdə 0,4%- dən 1,4%-ə qədər dəyişir. ÜST-nın məlumatlarına görə şizofreniya ilə illik xəstələnmə hər 1000 əhaliyə 0,22%-ə bərabərdir. Şizofreniya ilə xəstələnmə riski 1% qiymətləndirilir, kişilər və qadınlar üçün eynidir. 20-40% pasiyentlərdə ilk psixotik əlamətlər 20 yaşa qədər meydana çıxır. Bu zaman xəstələnmənin zirvəsi kişilərdə 15-25 yaşlara, qadınlarda isə 25-35 yaşlara təsadüf edir. Bundan başqa qadınlarda 40-45 yaşlarda, bilavasitə menopauzadan əvvəl xəstələnmənin ikinci zirvəsi qeyd olunur. Əlavə etmək lazımdır ki, kişilərdə çox vaxt neqativ əlamətlər, qadınlarda isə affektiv əlamətlər aşkar olunur. Məhsuldar əlamətlərin ifadə olunması isə hər iki cinsin nümayəndələrində eynidir. 80% şizofreniyalı xəstələrin valideynlərində xəstəliyin əlamətləri aşkar edilmir, valideynlərdən biri bu xəstəlikdən əziyyət çəkirsə uşaqlarda şizofreniyanın əmələgəlmə riski 10-13%, əgər hər iki valideyn xəstədirsə, 35-40% təşkil edir. Biri şizofreniyadan əziyyət çəkən monoziqot əkizlərdə risk 50%-80%, diziqotlar, həmçinin qardaş və bacılarda isə 10%-40%ə qədərdir. Şizofreniyanın təbii gedişi və nəticələri Prodromal dövr bir-neçə aydan bir-neçə ilə qədər davam edə bilər. Bu dövrdə aydın psixotik əlamətlərin təzahür etməsinə qədər pasiyentlərdə, funksional adaptasiyanın pisləşməsi, sosial əlaqələrin zəifləməsi və həmçinin yuxunun pozulması, təşviş, tez hirslənmə, diqqətin pisləşməsi, qeyri-adekvat davranış kimi təzahür edən qeyri- spesifik əlamətlər qeyd oluna bilər. Prodromal dövrün sonunda qavramanın pozulması, şübhəlilik, qeyri-adi mülahizələr söyləmək meydana gələ bilər, bu isə, psixozun meydana gəlməsini göstərir. İlk psixotik epizodun inkişaf etməsi həm qəflətən, həm də tədricən ola bilər. İxtisaslaşdırılmış yardıma, adətən, xəstəliyin başlamasından 1-2 il keçdikdən sonra müraciət edilir. Şizofreniyanın inkişafında üç mərhələ ayırd oluna bilər: psixotik epizod (kəskin mərhələ), sabitləşmə (yarımkəskin mərhələ) və remissiya (müvəqqəti sağalma mərhələsi). Psixotik epizod sayıqlama, hallüsinasiya, təfəkkürün formal pozuntuları və nizamsız davranış kimi produktiv (məhsuldar) psixopatoloji əlamətlərin mövcud olması ilə səciyyələnir. Neqativ Simptomatikanın ifadə olunma dərəcəsi nisbətən yüngül emosional solğunluqdan özünəxidmət qabiliyyətinin itirilməsinə qədər geniş dairədə dəyişə bilər. Sabitləşmə (stabilləşmə) mərhələsi pasiyent kəskin vəziyyətdən çıxdıqdan sonra başlayır. O, kəskin mərhələyə nisbətən az ifadə olunmuş neqativ və qalıq məhsuldar əlamətlərin mövcud olması ilə səciyyələnir. Bəzi pasiyentlərdə qalıq produktiv (məhsuldar) əlamətlər olmaya bilər, digərlərində isə təşviş, depressiya, yuxunun pozulması kimi qeyri-psixotik əlamətlər aşkar edilə bilər. Təqribən 50% xəstələrdə remissiyanın olması qeyd edilir, hansı ki, funksional adaptasiyanın bərpa olunması ilə səciyyələnir. Lakin xəstələrin digər yarısında remissiya dövründə neqativ simptomatikanın artması aşkar edilir. Bu, ehtimal ki, xəstəliyin gediş xüsusiyyəti, qeyri-adekvat medikamentoz və psixososial yardım ilə əlaqədardır. Xəstəliyin başlanmasından sonra ilk 5 ili xəstəliyin erkən dövrü hesab etmək qəbul edilmişdir. Simptomatikanın inkişafı və pasiyentin sosial fəaliyyətinin pisləşməsi məhz kritik hesab olunan bu dövrdə müşahidə edilir, hansı ki, 80% xəstələrdə ilk 5 il ərzində təkrar kəskinləşmələr baş verir. Təkrar kəskinləşmələri, bir qayda olaraq, bir ay müddətində qeyri-psixotik əlamətlər müşayiət edir. Şizofreniyanın uzunmüddətli proqnozu nisbi sağalmadan əmək qabiliyyətinin tam itirilməsinə qədər dəyişir. 15-20% pasiyentlərdə təkrar epizodların qeyd edilməməsinə baxmayarq, 70% xəstələrdə klinik mənzərənin tədricən pisləşməsi ilə kəskinləşmələr remissiyalar ilə növbələnir, 10-15% xəstələrdə isə xroniki ağır vəziyyət müşahidə olunur. Yaxşı proqnoz, adətən, aşağıdakı amillərlə assosiasiya olunur: ► Qadın cinsinə mənsub olma ► Ailə üzvlərində affektiv xəstəliklərin mövcudluğu ► Xəstəliyin mənşəyində irsi amilin olmaması ► Yaxşı premorbid fəaliyyət ► Yüksək zehin ► Nigahda olmaq ► Xəstəliyin gec yaşda başlaması ► Stresslə əlaqədar kəskin başlanğıc ► Nadir kəskinləşmələr ► Fasiləli gediş ► Komorbidliyin (yanaşı xəstəliklərin olmaması) olmaması ► Klinik mənzərədə pozitiv əlamətlərin üstünlük təşkil etməsi İntihar 10% pasiyentlərdə, çox vaxt kişilərdə qeyd olunur, ölümün səbəbi həmçinin bədbəxt hadisələr, ürək-damar, respirator və infeksion xəstəliklər də olur. XBT-10 ÜZRƏ TƏSNİFAT F20 Şizofreniya F20.0 Aranoid şizofreniya F20.1Hebefren şizofreniya F20.2 Katatonik şizofreniya F20.3 Diferensiasiya edilməmiş şizofreniya F20.4 Postşizofrenik depressiya F20.5 Qalıq şizofreniya F20.6 Şizofreniyanın sadə tipi F20.7 Şizofreniyanın digər tipi F20.8 Dəqiqləşdirilməmiş şizofreniya Şizofreniyaya psixo-sosial yanaşma  Şizofreniyanın müalicə olunmayan xəstəliklərdən və psixoloji müdaxilələrdən faydalana bilməyən, yalnızca bioloji şərtlənmə ilə müşahidə olunan bir psixiatrik pozuntu olduğuna dair cəmiyyətdə geniş bir inanc mövcuddur. Xəstəliyin meydana gəlməsində genetik, bioloji və struktur faktorların əhəmiyyəti bilinsə də, xəstəliyin müalicəsində yalnız bioloji müalicə üsullarından istifadə olunması kifayət deyil. Psixo-sosial olaraq dəstəklənməyən dərman müalicəsi, bütün simptomları aradan qaldıra bilməz və koqnitiv təhrif-düşüncə xətalarının müşaiyəti və sosial problemlərin varlığı mənfi simptomların azalmamasına səbəb olar. Əlavə olaraq xəstəlik haqqında maarifləndirmə, problem həll etmə, ünsiyyət bacarıqları və.s psixo-sosial müdaxilələr hesab edilir. Yalnız psixo-sosial yanaşma müalicənin effektini saydığım amillərə təsir edərək deyil, dərman müalicəsinə adaptasiyanı təmin etmək ilə də nail olur. Şizofreniyada psixo-sosial yanaşmalara fərdi və qrup terapiyaları, ailə müalicələri və.s daxildir. Mövcud vərdiş və bacarıqların köməyi ilə funksionallığı artırmağa çalışarkən, itirilmiş bacarıqları bərpa etmək strategiyaları da məhz psixo-sosial yanaşma ilə həyata keçirilir. Şizofreniyada Koqnitiv-bihevioral müdaxilələr Şizofreniyanın təməldə düşüncənin quruluşu və məzmunu ilə bağlı bir pozuntu olduğu bilinsə də, şizofreniyanın müalicəsində Koqnitiv-bihevioral yanaşmalardan yetərincə istifadə edilməmişdir. Bu vəziyyətin əsasını xəstəliyə baxış prizması təşkil edir psixoz simptomların anlaşılamayacağı fikri, ənənəvi terapiya (Psixoanalitik terapiya) və terapevtlərin uğursuzluğu və ya sadəcə daha yüngül patologiyalara meyl etməsi, Şizofreniyanın düşüncə, duyğu və davranış sferası ilə bağlı deyil, bioloji bir xəstəlik olduğu və dərmanlarla müalicə edilə biləcəyi düşüncəsi köhnəlmiş yanaşmalardan hesab edilir. Son tədqiqatlar, sayıqlama və halüsinasiyalar kimi simptomların bəzən psixozu olmayan şəxslərdə də görülə biləcəyini ortaya qoydu. Bu nəticələr depressiya və təşviş-həyəcan pozuntularında faydalı olan idrak davranış müdaxilələrinin psixozların müalicəsində də uğurla tətbiq oluna biləcəyi fikrini yaratdı. Xəstələrin öz mübarizə üsullarından səmərəli istifadə etmələri, şizofreniyanın ələ alınmasında sosial faktorların rolu və stress amili, antipsixotik dərman istifadəsini və farmakoloji müdaxilələrə psixoloji yanaşma olan Koqnitiv-davranışçı müalicələrin tamamlayıcı rol oynamasına dair fikirlər şizofreniya müalicəsin də Koqnitiv-bihevioral yanaşmanın əhəmiyyətini artırdı. Bu gün şizofreniya üçün Koqnitiv-bihevioral terapiya praktikaları, xəstəliyin görünüşünü normallaşdırır, xəstələrin özünü etiketləməsini, alusiya və halüsinasiya kimi psixoz simptomların tezliyini və şiddətini azaldır; Bu simptomların yaşanması səbəbindən ortaya çıxan narahatlıq, depressiya və ümidsizlik kimi problemləri aradan qaldırmaq və özünə olan güvən, hörməti artırmaq üçün tətbiq olunan strategiyalar da məhz Koqnitiv-bihevioral Terapiyanın bacarıq inkişafı, mübarizə texnikaları çərçivəsində öyrədilir. Halüsinasiyalarla Koqnitiv-bihevioral terapiyanın nümunəvi seans planlaması  1-ci seans –  Üzvlərə müalicə məqsədlərini və müalicə müddətini izah etmək.  Qrup qaydalarını müzakirə etmək və terapevtik bağlılıq qurmaq.  Terapevtik bağlılığın müalicə gedişinə təsirini vurğulamaq 2-ci seans  Şizofreniya haqqında məlumat vermək  Şizofreniyanın səbəbləri haqqında məlumat vermək  Etiketlənmədən uzaq bir perspektiv qazanmaq üçün şizofreniyanın normallaşdırılması  Halüsinasiyaların tərifi və səbəbləri haqqında məlumat vermək 3-4-cü seanslar  Üzvlər tərəfindən istifadə olunan mübarizə üsullarının müzakirəsi  Alternativ mübarizə üsullarının tədrisi və tətbiqi 5-6-ci seanslar  Səslərin baş verdiyi vəziyyətlərin təyin edilməsi  Səslərin gəldiyi zaman ortaya çıxan düşüncə qəlibləri, avtomatik fikirlərin tədqiqi. 7-8. Seanslar  Səslərin təhlili və səslərin haradan gəldiyinə dair məlumatlılığın artırılması  Alternativ düşüncələrin və mübarizə kartlarının yaradılması 9-10. Seanslar  Onlara öz mübarizə yaratmağa kömək edilir  Özünə hörmət hissi gücləndirilir  İş barədə rəy vermək və qəbul etmək təmin edilir  Üzvlərdə formalaşdırılan bilgi və bacarıqların möhkəmləndirilməsi aparılır. Koqnitiv-bihevioral mübarizə texnikaları. Diqqəti yayındırmaq. Diqqəti aparıcı stimuldan yayındırıb başqa bir stimula yönəltmək, hallüsinasiyaların yaratdığı narahatlığı azalacağı ilə bağlı düşüncələr mövcuddur. Halüsinasiya xarici stimulun səhv qavraması hesab edildiyi üçün əlavə bir stimulun köməyi ilə halüsinasiyanın təsirinin azaldıla biləcəyi qəbul edilir. Sübuta əsaslanan diqqət yayındırma texnikaları, halüsinasiyalara dair inancları dəyişdirmək üçün istifadə edilə bilər. Səslərin sorğulanmasını diqqəti yayındırma ilə sintez edib, seanslardakı maarifləndirmə söhbətlərini xatırlamaq və dərhal sonra diqqət dağıtma texnikalarına yönəlmək olar. Bu texnikaları nə qədər çox istifadə edilərsə, səslər üzərindəki nəzarət bir o qədər artar. Müxtəlif səslərə, qarabasmalara gerçəklik yükü yükləməmək, baxmamaq, qulaq asmamaq üçün diqqətin başqa bir fəaliyyətə yönəldilməsi faydalı ola bilər. Rahatlama məşqləri qorxu, narahatlıq və qəzəb kimi duyğuları yaradan stimulların ilə psixofizioloji aspektdən neytrallaşdırılması üçün istifadə olunur. Şizofreniya xəstələrində halüsinasiyalar və ya sayıqlama ilə əlaqəli sıxıntı və təşvişi, o cümlədən də ortaya çıxan əzələ gərginliyini aradan qaldırmaq üçün istifadə olunur. Əzələ rahatlaması və ya tənəffüs məşqləri şəklində ola bilər. Əzələ rahatlatma texnikasının əsası, simptomları artıran təşvişli həyəcanın yaratdığı əzələ gərginliyini azaltmaqdır. Əzələlər rahatlana bilsə, narahatlıq azalacaq. Rahatlama məşqlərinin parasempatik sinir sisteminin səmərəliliyinin artdığı və narahatlıq əsnasında stimullaşdırılan simpatik sinir sisteminin fəaliyyətində reqressiya əldə edilə biləcək bir vəziyyət yaradacağı düşünülür. [4 Nəticə: Şəxsin koqnitiv sferasındakı pozuntular, diqqət, qavrayışın kənaraçıxmalarının stimullaşdırdırığı qeyri-adekvat davranışla müşahidə olunan şizofreniya xəstəliyi təəssüf ki, bu günə qədər hələ də Koqnitiv-bihevioral aspektdən tam olaraq araşdırılmayıb. Bu istiqamətdə Aaron Tim Beck tərəfindən yazılan məqalələr, Mehmet Zihni Sungurun 22 il əvvəl yazdığı məqalə diqqəti çəksə belə geniş həcmli kitablar haqqında danışanda Turkington və Kingdon’un müəllifləri olduğu(Şizofreninin bilişsel tedavisi, psikonet yayınları) əsərdən savayı mövzuya dair ədəbiyyatların kasadlığı bu gün də özünü göstərir. Şizofreniya xəstələrinə yanaşmada bioloji faktorların ön planda tutulması və əvvəlki səhifələrdə də qeyd etdiyim kimi bir çox psixoterapevtin ağır diaqnozlar ilə çalışmaq istəməməsi burda başlıca faktorlardan biri kimi görünür. Bundan əlavə, şizofreniyanın etnopsixoloji aspektdən araşdırılıb, milli adət-ənənələrin halüsinasiya və başqa psixotik əlamətlərə təsiri tədqiq edilməlidir, yıxıcı kök inancları bəsləyən coğrafi və etnoqrafik həqiqətlərin araşdırılması vacib məqamdır, zira təkcə bu yolla dəyişdirə biləcəyimiz inancları müzakirə edə bilərik. Hər nə qədər ümidverici amillərə toxunsaq da şizofreniya xəstələrinə Judith Beck’in Koqnitiv-bihevioral Terapiyanın nəzəriyyə və tədbiqi ilə bağlı qələmə aldığı kitabda da qeyd etdiyi kimi psixoterapevtik müdaxilə yalnızca dərman müalicəsi ilə yanaşı edilməlidir. Effektiv nəticəni müxtəlif qrup terapiyaları və ya fərdi Koqnitiv-bihevioral terapiya ilə əldə etmək mümkün deyil. Daha əvvəl təkcə psixoterapiya ilə müalicə olunan şəxslərdə təxminən iki ay sonra yenidən əlamətlərin qayıtması halı müşahidə edilmişdir. Ədəbiyyat siyahısı: 1. Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi –ŞİZOFRENİYANIN diaqnostika və müalicəsi üzrə klinik protokol 2. Demiralp M, Oflaz F. Bilişsel-davranışçı terapi teknikleri ve psikiyatri hemşireliği uygulaması. Anadolu Psikiyatri Dergisi 2007; 8:132-139. 3. Doğan S, Doğan O, Tel H, Çoker F, Polatöz Ö, Doğan-Başeğmez F. Şizofrenide psikososyal yaklaşımlar: Ayaktan hastalar. Anadolu Psikiyatri Dergisi 2002 4. Gökler I. Şizofrenide bilişsel davranışçı tedavi yaklaşımları. In Bilişsel Davranışçı Terapiler (Eds I Savaşır, G Soygüt, E Kabakçı):229-251. Ankara, Türk Psikologlar Derneği Yayınları, 2003. 5. Hakan Türkçapar – Bilişsel Davranışçı Terapi, Epsilon yayın evi, 2013 6. Kültür S, Mete L. Şizofreni. In Psikiyatri Temel El Kitabı (Eds C Güleç, E Köroğlu):321-355. Ankara, Hekimler Yayın Birliği, 1997. 7. Kingdon DG, Turkington D. Cognitive Behavioral Therapy of Schizophrenia. New York, Guilford Press, 1994. 8. Köroğlu E. DSM-IV-TR Tanı Ölçütleri Başvuru El Kitabı. Ankara, Hekimler Yayın Birliği, 2001. 9. N. V. İsmayılov – Psixiatriya, dördüncü nəşr, Apostrof, 2013 10. Robert Leayhy – Bilişsel Terapi ve Uygulamaları, Litera yayıncılık, İstanbul, 2007(bölüm 15,səh333) 11. Sungur MZ, Güner P, Üstün B, Soygür H, Çetin İ. Şizofrenide optimal tedavi: Randomize, kontrollü, uzunlamasına bir çalışma. Anadolu Psikiyatri Dergisi 2008; Psixoloq Nəsimi Qiyasov – 10.07.2021 Azərbaycan Respublikası, Bərdə şəhəri

Diogen sindromu məişət tullantılarının yığılması və özünü cəmiyyətdən təcrid etmək davranışları ilə özünü göstərən bir narahatlıqdır. Adını filosof Diogendən alan bu narahatlığa əsasən yaşlılarda rast gəlinir. Diogen cəmiyyətin normalarını qəbul etməyib, küçələrdə yatıb-qalxmış, dilənmiş, sadəliyi həyat nəzəriyyəsi olaraq qəbul etmişdir. Adı çəkilən problemdən əziyyət çəkən şəxslər də özlərini təcrid edir, xarici görünüşlərinə diqqət ayırmır və məişət tullantılarını atmayıb, əksinə toplayırlar. Bir növ obsessiv-kompulsiv pozuntu olaraq da hesab edilir, lakin bir çox ədəbiyyatlarda Diogen sindromu adi toplama komplulsiyalarından fərqlənir, niyə desəniz, mən bu cür cavab verərdim ki, Diogen sindromunda obsessiv tərəf yoxdur və ya rast gəlinən deyil. Səbəbi: Həyatının uzun illərini birlikdə keçirdiyi baxıcı(falçı deyil) və ya həyat yoldaşının ölümündən sonra şəxsin travmatik təcrübəyə verdiyi reaksiya kimi qəbul edilir. Konkret bir səbəb göstərilməməyi ilə bərabər risk faktoru olaraq beyninin frontal korteksi zədələnən şəxslərdə də bu sindrom müşahidə olunur. Göstəriciləri: • Bədəndən kəskin pis qoxunun gəlməsi, dəridə qızartılar, saçların yuyulmamış olmağı, dırnaqların kəsilməmiş olmağı, qeyri-sağlam qidalanma və bir sıra başqa şəxsi gigiyena qaydalarına əməl etməmək. • Atılmayan məişət tullantılarının evdə yığılması, gəmirici və həşəratların evi məskən etməsi, çürümüş yemək qoxuları. • Məişət tullantılarının yığılması ilə ortaya çıxan dağınıqlıq. • Tibbi və sosial yardımı rədd etmək. • Mövcud yaşayış formasını normal qəbul etmək. İki növü vardır: A) Əlavə əqli problemin olmadığı birinci növ; B) Əlavə əqli problemlər ilə müşahidə edilən ikinci növ. Risk faktorları: Yaşlanma Sevimli şəxsin vəfatı ilə gələn yalqızlıq Özünə qapanma və sosial izolyasiya meylləri olanlar Demensiya Alkoqollu içkilər və narkotik maddələrə aludəçilik Beynin qərar qəbul etmədən cavabdeh mərkəzi – frontal korteksin zədələnməsi. Müalicə yanaşmaları: Problemin səbəbi kimi müalicəsi ilə də bağlı konkret fikirlər mövcud deyil, lakin içki və narkotik məhrumiyyətlərinin səbəb olduğu Diogen sindromu zamanı qrup psixoterapiyaları və ya sosial dəstək qruplarının önəmi vurğulanır. Şəxsin öz həyat keyfiyyətlərini norma olaraq qəbul etməsi müalicəni çətinləşdirməkdən də ziyadə mümkünsüz hala gətirə bilər, təəssüf ki, davranışlar özünə kök saldığı üçün xəstələrin sağalmasında dalğalanmalar müşahidə  olunur və simptomlarda tez-tez geri dönmələr görünür. Adətən müalicə alan xəstə buraxıldıqdan bir müddət sonra yenidən problem geri qayıdır. Ədəbiyyat siyahısı: 1. Amerikan Psikiyatri Derneği. (2013). Ruhsal bozuklukların tanı ve istatistiksel el kitabı. Beşinci baskı. DSM-V. 2. Masson, Barcelona. Gómez, I., Prieto, F. (2008). Diogenes sendromunun klinik formları. Yaklaşık üç vaka. [Elektronik versiyon]. Biyolojik Psikiyatri, 15 (3), 97-9 3. Marcos, M. & Gómez-Pellín, M.C. (2008). Yanlış adlandırılmış bir eponym hikayesi: Diogenes sendromu. Uluslararası Geriatrik Psikiyatri Dergisi, cilt. 23, 9. 4. Oğuz Tanrıdağ. 2014. Beyin ve Davranış İlişkileri Üzerine Konferanslar ve Dersler: 291-294 Nəsimi Qiyasov – 14.04.2021 Azərbaycan Respublikası, Bərdə şəhəri

Shell shock müharibə şəraitində davamlı artilleriya atəşinə məruz qalan əsgərlərdə müşahidə edilən stress reaksiyalarından biridir, combat stress reaction və.s kimi adlarla adlandırılsa da özü-özlüyündə travma sonrası stress pozuntusu sinfinə daxil olur və ayrılıqda haqqında nə çox danışılıb, nə də yazılmır. Mərmi şoku və ya shell shock termini ilk dəfə 13 fevral 1915-ci ildə İngilis psixoloq Charles S. Myers tərəfindən Lancet jurnalında yazdığı bir məqalədə istifadə edilmişdir. Fransadakı İngilis birliklərindəki əsgərlərin artan və səbəbi izah edilə bilməyən şikayətlərini şəxsən müşahidə edən Myers, əsgərlərin isterik və nevrotik ruh hallarına, həddindən artıq yorğunluğa, bədənlərinin hərəkətlərini tamamilə məhdudlaşdıracaq şəkildə qıcolmalara, sabit bir nöqtəyə yönələn və saatlarla davam edən baxışlara, müvəqqəti korluq, iştahsızlıq ilə müşahidə edilən problemə mərmi şoku adını verdi. Bunu əsgərlər ətrafında partlayan bombaların və uçan güllələrin yaratdığı bir psixoz kimi izah etdi. Myersin  psixoloji gərginliklərdən çox fiziki təsirlər diqqətini çəkdi: mərmi şokunun eşitmə, görmə, dad və qoxu kimi duyumları məhv etdiyini, bunun əsgərlərin yaşadıqları vəziyyətin izahı olduğunu iddia etdi. Ancaq Myers və onun köməkçiləri ilk mərhələdə görməməzlikdən gəldiyi bir məqam da var idi: Əlamətlər heç vaxt aktiv şəkildə döyüşməmiş, bomba və güllə altında özünü olmayan əsgərlər arasında da geniş yayılmışdı. Buna görə də, Myersin fiziki izahının etibarlılığı şübhə altına alınmağa başladı və zaman keçdikcə çatışmazlığı aşkar oldu; Qəlpə şokunun müalicəsi nisbətən asan bir bədən vəziyyəti olduğu düşüncəsi, müharibədə olan əsgərlərdə meydana gələn bir çox psixoloji narahatlığı təsvir etmək üçün istifadə edilən ümumi bir diaqnoz ortaya çıxdı “qorxu”. Bir müddət sonra Myers mərmi şoku yaşayan əsgərlərin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün onların bir müddət həmin silkələnmə və səslərdən uzaq qalmalı olduqlarını desə də təxmin etdiyiniz kimi ona heç kim qulaq asmadı və mövcud problemi sadəcə olaraq yayınma üsulu hesab etdilər. Əsgərlərin bir çoxu edam edildi, bəziləri isə elektro-şok və ya dilinin üzərinə siqaret basılaraq yenidən cəbhəyə göndərildi. Myers bu hadisələrə yanaşma tərzinə o qədər qəzəbləndi ki, hətta 1922-ci ildə bu cür problemlər yaşayan əsgərlərin müalicəsi üçün açılan xəstəxanaya öz araşdırmalarını verməkdən də imtina edir. Birinci dünya müharibəsi daha əvvəl yaşanan müharibələrdən fərqli olaraq bir çox texniki yeniliklərlə müşahidə edilən bir müharibə idi. Yeni mərmilər, yeni silahlar, tanış olmayan səslər o dövr əsgərlərdə insanın ən təməl instinkti olan həyatda qalmaq instinktini risk altında saxlayırdı. Bu səbəbdən yad situasiyada gərginlik, stress, təşviş, xroniki yorğunluq (nevrasteniya) kimi məqamların cəmi bu problemi ortaya çıxarmışdı. Burda bir digər və bəlkə də ən başlıca məqam gender problemi və onunla bağlı stereotiplər idi: “kişi qorxmaz”, “kişi darıxmaz”, “kişi yorulmaz”, “kişi döyüşməlidir” və.s kimi məqamlar amansız bir dilemma qarşısında qoyurdu əsgərləri. Qorxulu situasiya və ciddi təhdidi özündə birləşdirən xidməti fəaliyyət zamanı əsgərlər həm səs və yaralanmadan, ölümdən qorxur, həm də qorxduqlarını deməkdən və qorxduqlarını hiss etməkdən qorxurdular, qorxu və qorxudan qorxmaq əks qütblərini yaradan məqam insanın təməl instinkti və sosial kimliyi arasındakı dərin uçurum idi. Bu gün dünyaya insan hüquqları dərsi keçən ölkələr sonradan bu problemi yaşayan əsgərləri iki yerə ayırdılar “W” və “S”  qruplarına , birinciyə yaralıları daxil edib, ikinci qrupa “xəstələr” adı verdilər. Ağır yaralı olanları müalicə edib, “s”  qrupuna aid olanları taleyin ümidinə buraxdılar. Yəgin ki bu hadisələrin yaşanıb-yaşanmadığı hər biriniz üçün maraqlıdır, oxşar hal 1919-cu ildə Türkiyənin ərazi bütövlüyü uğrunda döyüşən əsgərlər arasında da çox olmasa da yaşanıb, bu barədə Yücel Yanıkdağın Dr.Şükrü Hazımın qeydləri əsasında “Galiçya cəbhəsində döyüşən bir əsgərin oxşar problemlə İstanbulda Şişlidə yerləşən Lape Fransız xəstəxanasına gətirildiyi yazır. “Mərmi şoku” yalnız psixoloji bir problem deyil, daxilində gözardı edilə bilməyən müharibənin və insan təbiətinin məhsulu olan gözləntilərin, ümidlərin, məyusluqların, müharibənin içindəki acı həqiqətləri olduğu bir sosial patologiyadır. Cinsiyyət rollarının və rol gözləntilərinin yalnız qadınlar üçün deyil, kişilər üçün də son dərəcə çətin ola biləcəyinin acı  bir nümayişidir. Ədəbiyyat siyahısı: 1) Roper, M. “Between manliness and masculinity: The ‘war generation’ and the psychology of fear in Britain, 1914-1950”, Journal of British Studies 44 (2005): 343-362. 2) Stagner, A. “Healing the soldier, restoring the nation: Representations of Shell shock in the USA during and after the First World War”, Journal of Contemporary History 49 (2014): 255-274. 3) Yanıkdağ, Y. “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı askerlerinde harp nevrozu (savaş yorgunluğu) ve tıbbi yaklaşım”, Toplumsal Tarih 198 (2010): 70-76. Psixoloq Nəsimi Qiyasov – 27.04.2021, Azərbaycan Respublikası, Bərdə şəhəri

Adonis (yun. Άδωνις)- Qədim Yunanıstanda və Finikiyada bitki və bərəkət tanrısı. Adonis təbiətin hər il canlanması ilə bağlıdır. Adonisə sitayiş e.ə. 2-ci minillikdən məlumdur. Aralıq dənizindəki Finikiya koloniyalarında, sonradan Qədim Yunanıstanda, Babilistan, Suriya, Misir, Kipr və Lesbosda da yayılmışdır. Yunan mifologiyasına görə, Afroditanın sevgilisi idi. Rəvayətə görə, Adonisi qısqanc Artemidanın göndərdiyi çöldonuzu öldürmüşdür. Başqa bir rəvayətə görə, Apollon, oğlunun gözlərini çıxaran Afroditadan qisas almaq üçün Adonisi öldürmüşdür. Adonisə sitayişin xristianlığa təsiri olmuşdur. Antik incəsənətdə Adonis obrazı qəbirüstü relyeflərdə, həmçinin divar rəsmlərində və s. əksini tapmışdır. İntibah dövrü və barokko incəsənətində də Adonis ilə Afroditanın (Venera) məhəbbətindən və Adonisin ölümündən bəhs edən süjetlər həm təsviri sənətdə, həm də heykəltəraşlıqda geniş yayılmışdır. Niyə məhz “Adonis kompleksi”? “Adonis kompleksi”? termini ümumiyyətlə tibbi mühitdə istifadə edilmir, əksinə vigoreksiya daha məşhur bir termindir. Bu maraqlı ad Yunan mifologiyasından götürülmüşdür, Adonis kişi gözəlliyinin ali varlığı sayılırdı və mifologiyaya görə bədəni o qədər gözəl idi ki, hətta sevgi tanriçası Afroditanın sevgisini qazandı. Adonis kompleksi: əzələ dismorfiyası və ya tərs anoreksiya. Bu pozuntu artıq son təsnifatda obsessiv-kompulsiv pozuntu sinfindən ayrılan Bədən dismorfik pozuntusu sinfinə aid olan narahatlıq və kişi bədənindəki vəsvəsədir, problemdən əziyyət çəkən insanlar fiziki görünüşlərindən və xüsusən də kişi bədən görünüşünün maksimum dərəcədə iri və cazibədar olmasını təmin edəcək müxtəlif üsullara əl atırlar, əzələli bədəni əldə etmək yolunda davamlı olaraq obsessiv düşüncələr və yalnızca onların gözünə görünən, onları özlərinə olduğundan fərqli göstərən görüntülərdən əziyyət çəkirlər. Bu vəsvəsə və narahatlıq fərdi patologiyadan əziyyət çəkmək həddinə çatdırır. Demoqrafik vəziyyət: Problem ilə bağlı müraciət edənlərin çox olmadığını nəzərə alsaq bu bizə bunu deməyə əsas verir ki, Adonis kompleksindən konkret olaraq dünya əhalisinin neçə faizinin əziyyət çəkdiyini bilə bilmirik. Lakin İspaniya üçün aparılmış araşdırmalara əsasən əhalinin 700.000-ə(yeddi yüz min) yaxınında bu problemə rast gəlinir. Bu narahatlıq əsasən 15-35 yaş arası kişilərdə özünü göstərir. Səbəbləri. Bu pozuntunun dəqiq səbəbini müəyyənləşdirmək çətin olsa da, elmi araşdırmalar bir sıra amillərin Adonis kompleksinin yaranmasına səbəb ola biləcəyi qənaətinə gəlir. Bunlar aşağıdakılardır: 1. Aşağı özgüvən Özgüvəninin aşağı olması və zəif özünüqiymətləndirmə bu problemin həm səbəbidir, həm də nəticəsi. Əzələ kütləsi formalaşdırmağa çalışan insanlar bu şəkildə özlərini daha yaxşı hiss edəcəklərini düşünərək fiziki görünüşləri ilə bağlı çalışmalara o qədər qapılırlar ki, bəzən bütün həyat mənasını iri biceps və ya six pack formalaşdırmaqda görürlər. Daimi olaraq özləri ilə müharibə vəziyyəti, özünə tənqidi yanaşma və özünü zəif görmə kimi özünə yönələn düşüncələr kənar fikirlərin şəxsin həyatındakı rolunu artırır və bu vəsilə ilə şəxs zehni rifahdan uzaq düşür, daimi kənar təqdir və təhriflərə bağlılıq formalaşdırır. 2. Təsvir mədəniyyəti Təsvir mədəniyyəti və cəmiyyətin təşviq etdiyi dəyərlər, inanclar insanların ətraf mühiti necə şərh etdiyinə və özümüzə hansı meyarlara müvafiq dəyər verməyimizə təsir göstərir. Daim bizi pis hiss etdirən media ilə əhatə olunuruq Qərb gözəllik kanonu nəticəsində əldə edə biləcəyimiz real olmayan gözləntiləri qarşılamadıqda bəzən gərəksizlik hiss edirik. Maarifləndirici tədbirlər bu zəhərli dəyərlərə və inanclara qarşı durmağın ən yaxşı yoludur. Arnold Şvarsneqer, Lou Ferrigno, Jay Cutler kimi şəxslərin Adonis bənzəri kişilik simvolu kimi satılması və qavranması, bir sözlə, əvvəllər dəfələrlə qeyd etdiyim sosial öyrənmə və onun alt qrupu olan rol modeli mənimsəmə bu problemin də əsas səbəblərindən biri kimi qeyd edilə bilər. 3. Zorbalık ilə formalaşan şematik dövr (7-9 yaş) Bəzi insanlarda uşaqlıqda məruz qaldıqları fiziki şiddət onların ömür boyu davam edəcək inanclarını və ən pis halda yıxıcı inanclarını formalaşdırır, buna şemalar da deyə bilərik. Yoldaşları, yaşıdları tərəfindən fiziki şiddətə məruz qalan uşaqlar bəzən sonrakı həyat boyu eyni halların yaşanmamağı üçün daimi olaraq daha böyük və daha güclü görünmək adına addımlar atırlar, fiziki güc sahibi olmaq ilə buna gedən yolda anobolik steroidlərə baş vurmağa qədər qəzəblə qalxılıb, zərərlə oturulduğu bir məqamdır bu. 4. Mükəmməlliyyətçilik Təəssüf ki, biz bu cür insanlarda özlərinə qarşı “ən yaxşı olmaq və ya olmamaq” kimi qəddar bir tələblə müşahidə edilən düşüncələrə rast gəlirik, mükəməliyyətçilik özü öz daxilində emosional mükəmməllik, qavranılmış mükəmməlliyyətçilik kimi yıxıcı kök inancları birləşdirə bilirlər. Bu mükəmməlliyətçi yanaşmalar əsasən ailə təsiri ilə formalaşmış olsa da bəzən sosial şəbəkələrdə yer alan “bodybuilding motivation” videoları vasitəsi ilə də mənimsənilə bilir. Müalicə yanaşmaları haqqında danışacaq olsaq əlbəttə ki, ilk öncə şəxsin dəyişməyə olan istəyini qeyd etmək lazımdır. Bir çox vaxt şəxs mükəmməlliyi, yaxşı bədən quruluşuna sahib olmağı patoloji hal olaraq görmür, fərqindəlik sahibi olmadıqları halda şəxslərin könüllü olaraq müraciət etməsi bu problemdə nadir hallarda rast gəlinən bir məqamdır. Müraciət etdikləri halda isə Koqnitiv-bihevioral terapiya və Koqnitiv-bihevioral terapiyalar sinfinə daxil olan Qəbul və həsr olunmuşluq terapiyası elmi araşdırmalar ilə təsdiq edilmiş bir müalicə üsuludur. Lakin burada davranışı kəsmək deyil, əsasən şəxsin avtomatik düşüncələrini neyyrallaşdırmaq prioritet istiqamət olmalıdır. Çünki bəzən bütün güzgüləri yığışdırmağımıza rəğmən davamlı olaraq vəsvəsəli düşüncələr və onların yaratdığı təşviş aradan qalxmır. Əsas etibarilə düşüncə və duyğunun neytrallaşdırmaq davranışı da tənzimləyir. Psixoloq Nəsimi Qiyasov – 30.04.2021 Azərbaycan Respublikası, Bərdə şəhəri

Obsessiv-kompulsiv pozuntu: Düşüncə sən deyilsən. Obsessiya – güclü təşviş yaradan, daim təkrarlanan arzuolunmaz fikirlər, meyillər və obrazlardır. Onlar ya birdən-birə, ya da hər hansı bir vəziyyət və hadisə ilə əlaqədar olaraq yarana bilər. Obsessiyaların daha çox rast gəlinən mövzusu infeksion xəstəliklərə yoluxma və infeksiya yayma qorxusu, ətrafına təsadüfi, ya da düşünülmüş zərər yetirmə qorxusu, kobud səhv etmə qorxusu, mənəvi və dini qadağaları pozma qorxusu, pedofil və homoseksual davranış törətmə qorxusu olur. Kompulsiya – pasiyent “qeyri-adi, fövqəltəbii” şəkildə onu Qorxudan hadisənin, sarışan fikirlərlərin qarşısını almaq və ya həyəcanı, gərginliyi azaltmaq üçün etməyə ehtiyac hiss etdiyi fiziki və ya psixi hərəkətlərdir (rituallar). Fiziki kompulsiyalar – tez-tez əl yuma, qapıları bağlama və s. kimi kənardan hiss olunan təkrarlanan hərəkətlərdir14. Psixi kompulsiyalar – kənardan hiss olunmayan, xəstənin iradəsinə tabe olmayan və onu narahat edən fikrində təkrarlanan hesablama, dualar və qarğışlar kimi sarışan pozuntulardır Obsessiv-kompulsiv pozuntuya nə səbəb olur? OKP-nin İnkişaf etmə şansı bu simptomlara yoluxmuş şəxslərin birinci dərəcəli qohumlarında (ana, ata, bacı, qardaş, övlad) daha çox müşahidə oluna bilər. Belə ki, burada bəzi genetik elementlər ola bilər. Lakin indiyə qədər OKP ilə bağlı heç bir gen tapılmayıb. Obsessiv-kompulsiv pozuntuya kimlərdə rast gəlinir? OKP İstənilən yaşda yaşana bilər, əsasən, 19-30 yaşlararası*, həmçinin uşaqlarda da inkişaf edə bilər. OKP-yə qadınlarda kişilərə nisbətən daha çox rast gəlinir*. *Obsessiv-kompulsiv pozuntuya qadınlarda daha çox rast gəlinsə də Obsessiv kompulsiv şəxsiyyət aksentuasiyası pozuntusuna kişilərdə daha çox rast gəlinir. *Obsessiv kompulsiv pozuntu üçün hazırki başlanğıc yaş 12-dən 7,5-ə düşmüşdür. Obsessiv-kompulsiv pozuntuya necə diaqnoz qoyulur? OKP-yə diaqnoz qoyulması üçün daha təfsilatlı qiymətləndirməyə ehtiyac duyulur. Bu, həkiminiz tərəfindən yerinə yetirilə bilər. Qiymətləndirmədə sahib olduğunuz obsessiv fikirlər və kompulsiyalar, onların sizə və gündəlik həyatınıza necə təsir etməsi dəyərləndirilir.  Olur ki, Siz tez-tez və çox yuyunasınız?  Olur ki, Siz dəfələrlə nəyi isə yoxlayasınız?  Olur ki, Siz əşyaları müəyyən qaydada yığmağa meyil edəsiniz?  Olur ki, Sizi incidən hansısa bir fikirdən azad olmaq istəyirsiniz, lakin bacarmısınız?  Olur ki, Siz necə görünməyiniz barədə daim narahatlıq keçirir və çalışırsınız ki, bu barədə düşünməyəsiniz?  Olur ki, ev işləri çox vaxtınızı alsın, hansı ki, bitirməkdə çətinlik çəkirsiniz?  Bu problemlər Sizin həyatınıza, məsələn, cəmiyyətdə işləməyə, ev işlərini görməyə, yaxınlarınız ilə münasibətə mane olur? Obsessiv-Kompulsiv şəxsiyyət pozuntusu(Obsessive Compulsive Personality Disorders - OCPD) olan şəxslər tamamilə nəzarət altında olmayan hər mövzuda çarəsizlik hiss etmək, daima nizam-intizam, “qayda-qanunlar”, maksimalist, məqsədinə çatmaq üçün mübarizə aparan, dəyişikliyə qarşı ciddi müqavimət göstərirlər. Bu şəxsiyyət pozuntusu OKP(obsessiv-kompulsiv pozuntu) nevrozu ilə qarışdırılsa da əslində bir – birindən tamamilə fərqlənir. Fərd, gündəlik həyatında mədəniyyətin ona təqdim etdiyi normalar xaricində davranış nümayiş etdirərsə, bu nümayişlərin şəxsiyyət üzərində dramatik təsirləri ola bilər. Psixoloqlar yuxarıda sadalanan şəxsiyyət pozuntularını anlayır və fərqli kateqoriyalara bölür, bu problemlərdən əziyyət çəkən insanlara kömək etməyi bacarırlar. Aşağıdakılardan dördünün ya da daha çoxunun olmağı ilə müəyyənləşən, gənc yetişkinlik dövründə başlayan və fərqli zaman və şəraitlərdə ortaya çıxan, elastiklik, açıqlıq və məhsuldarlıq bahasına nizamlılıq, mükəmməlliyyətçilik, zehni və münasibətlər arası münasibətlərdə kontrol etmə üzərinə baş yormaq: 1- Görülən işin məqsədini unutduracaq dərəcədə detallar, xırdalıqlar, qaydalar, siyahılar, sıralamalar, təşkil etmə və ya proqramlama ilə məşğul olur. 2- İşin yekunlaşmasını çətinləşdirən mükəmməlliyyətçilik göstərir (məs.: özünəməxsus hədsiz qatı meyarları reallaşmadığı müddətcə işini tamamlaya bilmir). 3- Asudə vaxtlarını dəyərləndirmə fəaliyyətlərindən və dostlarından məhrum qalacaq dərəcədə özünü işə və ya məhsuldarlığa həsr edir (mədəni və ya dini identifikasiya ilə izah edilməz) 4- Əxlaq, dürüstlük və ya dəyərlər kimi mövzularda vicdanın səsini hədsiz dinləyər və elastiklik (flexibility) göstərməz. 5- Xüsusi bir dəyəri olmasa da köhnəlmiş ya da dəyərsiz şeyləri əldən çıxarda bilmir. 6- Başqaları, eynilə özünün etdiyi kimi etməyi qəbul etmədikcə, vəzifə bölgüsü etmək və ya başqaları ilə birlikdə işləmək istəməz. 7- Pul xərcləmək mövzusunda həm özünə, həm də başqalarına qarşı xəsis davranır: pulu gələcəkdə ortaya çıxa biləcək fəlakətlər üçün yığılmalı olan bir şey kimi görür. Obsessiv Kompulsiv Şəxsiyyət Pozuntusu ailə kökü • Uşağı müəyyən standartlara uyma şərtləri ilə “sevən”, şərtlərlə sevgi göstərən ata-ana, • Qaydalara riayət etməməyin fəlakətlə nəticələnəcəyi inancını yerləşdirən hadisə və mövqelər, • Ata-ananın dominant olduğu, duyğuların basdırıldığı ailələr. • Qaydalar və standartlara riayət edilmədiyində utanc və tənqidlə uşağı manipulyasiya edən ata-ana. • Özü haqqında təməl inanc: • Dünyam kontroldan çıxa bilər! Digərləri haqqındakı inancı: • Digər insanlar məsuliyyətsiz ola bilər! • İnsanlara güvənmək olmaz! Ara inancları: • Əgər mən tamamən kontrol etməsəm, dünyam alt-üst ola bilər. • Əgər qəti qaydalarım və planım olarsa, işlər yolunda gedər. • Doğru və yanlış davranışlar, qərarlar və duyğular vardır. Bihevioral strategiya:  Hadisələri olanı möhkəm şəkildə kontrol etmək.  İnsanları sərt formada kontrol etmək. Həddən aşan olan strategiyaları:  Kontrol etmə arzusu  Məsuliyyət hiss etmə  Sistemliliyə sadiqlik Duyğular: Təşviş və depressiya. İki diaqnozu fərqləndirən xüsusiyyətlər bundan ibarətdir ki, obsessiv-kompulsiv pozuntudan əziyyət çəkən şəxs obsessiv-kompulsiv şəxsiyyət aksentuasiyası pozuntusundan əziyyət çəkən şəxsdən fərqli olaraq mövcud olan bir problemin fərqindədir, əlamətlərin narahatedici olduğunu bilir, müalicə üçün can atır. Obsessiv-kompulsiv şəxsiyyət aksentuasiyası pozuntusundan əziyyət çəkən şəxs isə əksinə, davranışlarını “olmalı olan” kimi qəbul edir, bunu anomaliya yox, norma hesab edir. Bu şəxsiyyət özəlliklərinə sahib olan şəxslər adətən mövcud bir problemin olmadığını düşündükləri üçün onların müalicəsi hər vaxt rast gəlinən bir hadisə deyil, sadəcə müraciət etmirlər. Obsessiv kompulsiv pozuntuda özü-özünə yardım üçün bir neçə koqnitiv davranışçı texnikaya diqqət edək: 1. Obsessiv-kompulsiv şəxsin düşüncə gündəliyi: Burada biz gündəlik olaraq neçə dəfə obsessiyaların “qonaq” gəldiyini izləmək üçün hər dəfə ağlımıza bu qeyri-funsional düşüncələr gəldikcə bunu gündəlikdə işarə edir, hər gün sonunda nəticəyə baxırıq. Burada məqsəd düşüncələrin fərqinə varmaqdır. 2. Obsessiya stansiyaları: Burada əsas məqam qeyri-funsional düşüncəni öz iradəniz çərçivəsinə salmaqdır. OKP çox vaxt insana romantik, işgüzar sferada təsir edir, gündəlik həyat fəaliyyətinizə davam edərkən hər bir saatın sonunda özünüzə “Obsessiya stansiyasında” “istirahət” üçün 10 dəqiqə vaxt ayırır, o an həmin düşüncə gəlmək istəməsə belə iradi səy ilə onu şüur səviyyəsinə gətirməkdir. 3. Çəhrayı koftalı, mavi eynəkli bənövşəyi pişik: iki mərhələdə yerinə yetirilir. Düşüncələrin işləmə formasının fərqinə varmaq üçün iki dəqiqə ərzində bu qəribə görüntünü göz önündə canlandırmağa çalışın. Hər dəfə fikriniz yayındıqda bir vərəqə işarə qoyun. Sonra iki dəqiqə ərzində bu qəribə görüntüdən fikrinizi yayındırmağa çalışın. Bu dəfə bu qəribə görüntü ağlınıza hər gəldikcə vərəq üzərində bir işarə qoyun. Bu qəribə texnikanın məqsədi düşüncələrin onlardan qaçdıqca bizi izləməyinə əyani şahidlik etmək və bu üsulla da tədricən dünən bəhs etdiyim qorxu nərdivanınızı qurmaqdır. 4. Sistematik və ya birbaşa üzləşmə: psixodinamik terapiyaların tərəfdarları daim məruzburaxmaların qalıcı xəsarətlər yaradacağına dair əsaslı dəlillər tapacaqlarına ümid ediblər. Halbuki “məhəbbət xəstəliyinin” müalicəsi belə bizə ya həmin şəxsdən çox-çox uzağa getməyi, ya da ona tam yaxında dayanmağı tələb edir, dolayısı ilə üzləşmə şəxsi narahat edən qeyri-funsional düşüncələrin qulyabani deyil, sadəcə müqəvva olduğunu şəxsə göstərir. Sistematik üzləşmədə bir neçə qorxulan məqamdan danışılır, bu məqamlar 40-100% şiddətlə dəyərləndirilir, ən aşağı şiddətli təşviş yaradan düşüncədən əsas qeyri-funsional düşüncəyə qədər bir neçə həftəlik proqram hazırlanır. Birbaşa üzləşmə isə düşmən düşüncələrin cəbhə dərinliyinə girmək və elə birbaşa əsas problem yaradan Obsessiya ilə üzləşməyi, bu zaman təşvişin şkala üzrə artmasını bir neçə dəqiqə sonra enən xəttə keçməyini müdafiə edir. Ədəbiyyat siyahısı: 1.Amerikan Psikiyatri Birliği, Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal Elkitabı, Beşinci Baskı (DSM-5), Tanı Ölçütleri Başvuru Elkitabı’ndan, çev. Köroğlu E, Hekimler Yayın Birliği, Ankara, 2013. 2. Arthur Freeman-Anksiyete bozukluklarının bilişsel davranışçı tedavisi, Atolye çalışmaları, 22-23 eylül 2013, Psikoterapi enstitüsü, 2013 3. Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi-Obsessiv kompulsiv pozuntuların müalicə və diaqnostikasına dair tibbi protokol, Bakı, 2015 4. David D.Burns-Panik Atakda, Psikonet Yayınları 5. David Klark, Purdon-Takıntılarla başa çıkmak, Psikonet Yayınları 6. Greenberger, Christine Padesky-Evinizdeki terapist: klinisyenin el kitabı, Altın kitaplar yayıncılık 7. https://www.google.com/amp/s/shebnemsadigova.com/2018/05/04/sp-c/amp/ 8. https://psixoloq.az/article/shexsiyyet-pozuntulari-shexsiyyet-davranishin-qeyri-iradi-sferasinda Psixoloq Nəsimi Qiyasov—06. 04. 2021 Azərbaycan Respublikası, Bərdə şəhəri

Munchausen sindromu süni xəstəlik əlamətlərinin yaradılması ilə xarakterizə edilən pozuntudur.  Bu xəstəlik insanın özündə və başqasında süni xəstəlik əlamətlərinin yaratması ilə iki cür ola bilər. İnsanın özü özündə süni xəstləlik yaratması Muncahusen, başqasına yükləməsi isə Munchuasn by Proxy olaraq adlandırılır. Munchausen sindromlu fərdlərin uşaqlıqda valideynləri tərəfindən tərk edildiyi, baxımsızlığa və sui-istifadəyə məruz qaldığı, diqqətdən məhrum olduqları, travmatik hadisələrə şahid və ya məruz qaldıqları müşahidə ediləndir.  Bu fərdlərdə  uşaqlıqda inkişaf etməyə başlayan mənlik hissi, yaşanan pis münasibət və davranışlardan mənfi təsirlənib.  Süni olaraq yaratdıqları xəstəlik əlamətləri isə onların diqqət, təsdiq və sevgi ehtiyaclarını ödəmək üçün bir vasitə olaraq qəbul edilir. Munchausen xəstələrinin çox hissəsi səhiyyə işçiləri vəya bu sahə ilə bağlı məlumatlı insanlardır.  Xəstəliyin əsas mənbəsi stresdir. Ailə, iş problemləri, stresli mühitlər, həddindən artıq məsuliyyətlər xəstəliyin davam etməsinə səbəb olur.  Munchausen sindormunun simptomları bəzən Temaruz, Somatoform və Hipoxondriya xəstəlikləri ilə qarışdırılır. Ancaq  bu xəstəliklərdən fərqləndirən bəzi xüsusiyyətlər vardır. Temaruz və Munchausen Sindromu arasındakı əsas fərq, temaruz xəstələrində əldə edəbiləcəkləri ikincil bir faydanın olmasıdır. Məsələn, istənməyən bir missiyadan və ya maddi qazancdan xilas olmaq və s. Somatoform və hipokondriaziyada simptomlar şüursuz olaraq yaranır.  Başqasına yüklənən Munchausen by Proxy sindromu isə baxım verən və ya bioloji ana tərəfindən süni olaraq yaradılır. Uşaqda süni xəstəlik əlamətləri yaradan anaların çox vaxtı biyoloji və ya psixiatrik yaş problemləri vardır.  Bu anaların ortalama yaş aralığı 20-25 arasında dəyişir.   Munchausen by Proxy Sindromunda, anaların uşaqlıqda baxımsızlığa və istismara məruz qaldıqları, hal hazırda isə ailə problemləri yaşamaqa davam edirlər. Analar uşaqları ilə birlikdə xəstəxanaya gedəndə  isə bir müddət ailə problemlərindən uzaqlaşa bilirlər. Bu onlar üçün bir rahatlıq və evliliklərinin davam etməsini uzadan bir səbəbdir. İstismara məruz qalan uşaqların çoxunun isə yaş aralığı 0-2’dir. Uşaqların həyatlarının ilk illərindən anaları ilə arasındaki güvənli sevgi zədələnir.  Böyüyündə isə bu vəziyyəti anlasalar da analarına qarşı çıxa bilmirlər. Özləri də  anaları ilə birlikdə öz istismarının iştirakçısı və qurbanı olur. Xəstəliyin müalicəsində isə təsdiqlənmiş bir müalicə sxemi olmasa da ailə və fərdlərin dəyərləndirilməsi və psixoterapevtik metodlarla müalicə edilməsi tövsiyə ediləndir. Müalicə uzun ve çətin yoldur.  İÜ-Cerrahpaşa Üniversitetinin Doktorantı  Uzman Psixoloq Elnara Maharramova

10 sentyabr - Ümumdünya İntiharın qarşısının alınması günü kimi neçə illərdi qeyd olunur. İntihar hər il minlərlə gəncin həyatını təhdid etdiyindən, bütün yeniyetmələr “intiharın nə olduğunu və bununla necə mübarizə aparmaq lazım olduğunu” anlamalıdırlar. Vaxtaşırı intiharla əlaqədar internet, kütləvi informasiya vasitələrindən yazılar oxuyur, dinləyir və görürük. Bu hallar insanı sarsıdır, həyat eşqini azaldır, həssas adamları depresiyaya sürükləyir, yeni intihara cəhdə hazırlayır da demək olar. İntihar mövzusunun qorxulu olduğunu bilirik. Bu barədə valideynlər, müəllimlər və ya dostları ilə danışmaq adət deyil. Əslində intihar edənlərin çoxu həqiqətən ölmək istəmirlər. Sadəcə bir və ya daha çox problemi həll etməyə çalışırlar. İntihar edən və ya intihara cəhd edən uşaq - bir-birini istisna edən bu iki anlayış zamanın "əlamətlərindən" biridi. Çünki bu yaşlarda onlar daha həssas olduqları üçün pisi yaxşıdan, yaxşını pisdən seçə bilmirlər. Böyüklərin həyatlarına müdaxilələri, kiçik hadisələ kəskin reaksiyaları onların nəzərlərində dözülməz olur. Çıxış yolunu hər hansı bir çətinliklə üzləşən zaman problemlərini həll edə bilməyəcəklərindən və ya hər hansı bir qorxu səbəbindən intihar etməklə valideynlərinə acı yaşadaraq diqqəti özlərinə cəlb etməkdə görürlər. İntihar yolu ilə uşaq, bir yetkin kimi, vəziyyəti dəyişdirməyə çalışdığına inanır. Əsas fikri özlərinı yönəltməklə hisslərdən qurtulmaq, mərhəmət və məhəbbət oyatmaq, kömək və problemlərinə diqqət çəkmək, təkbaşına israr etmək, intiqam almaq, məsuliyyətdən qaçmağı düşünürlər. Bir gənc ümumiyyətlə çətin vəziyyətlərdən qaçmağa meyllidirsə, ən kiçik hadisələrdən təsirlənib özünə dərd edirsə, həssaslığa tam meyllidirsə, özünü tez- tez günahlandırırsa, həddindən artıq mərhəmətlidirsə, özünə dərd axtarırsa intihar ilk meyllikərdəndi. Həm də unutmaq olmaz ki, uşaq özünü bədbəxt hiss etdikdə intihara qərar verir. Gəncin fikrincə onun həyatının heç kimə maraqlı olmayan qiyməti, incidənlərindən intiqam almaq üçün bir dərs olar. Onların təsəvvürünə görə ölüm arzu olunan uzun bir yuxu, çətinliklərdən uzaq bir istirahət, başqa bir dünyaya girmək üçün bir yol, eyni zamanda yaxınlarını və ya onların problemlərinə etinasız yanaşanları cəzalandırmaq üçün bir vasitədi. Zəruri olan əsas əlamətlərini vaxtında müşahidə etməklə "uşaqlıq intiharı"nın qarşısını vaxtında almaq mümkündü. Emosional narahatlığın əlamətləri sayılan iştahsızlıq və ya hətta susuzluq, yuxusuzluq, xəstəliklərdən tez-tez şikayətlər, baş ağrısı, davamlı yorğunluq, tez-tez yuxuya getmək, davamlı tənhalıq hissi, günahkarlıq, ölüm haqqında düşünməyə dalmaq, gələcək üçün planların olmaması, zülmü əks etdirən söhbətlər, qeydlər, rəsmlər, səbəbsiz ağlama, kobudluq, şəxsi əşyaların paylanması intihara cəhd etməkdə marağı olanların iıkin əlamətləridi. Bir yeniyetmədə problemlər, sevilən biri ilə ayrılması və ya xəyanəti səbəbindən yarana bilər. Bu dövrdə yeniyetmələr ilk sevginin sonsuza qədər olduğuna və son dərəcə ciddiyə aldığına əmin olurlar. Ailədəki çətin bir psixoloji vəziyyətə görə - valideynlərlə mübahisələr, ata və ananın aralarındakı qalmaqalları, boşanmaları, təhsilindəki həddindən artıq yük və ya uğursuzluqlarına valideynlərin sərt reaksiyası internet asılılığı problemləri və bir çox başqa səbəblər uşağı intihara cəhd etməyə sürükləyə bilər. Uşağı danlamayın, ona bağırmayın, laqeydlik maskası arxasında gizlənməyin, sadəcə sizi qorxutmağa qərar verdiyini düşünməyin. Uşaq onu çox sevdiyinizi və ona dəyər verdiyinizi hiss etməlidir. Əvvəlcə uşaqla danışmaq, ona vəziyyəti barədə suallar vermək, gələcəklə bağlı söhbətlər aparmaq, planlar qurmaq lazımdır. Bu söhbətlər müsbət olmalıdır. Uşağa nikbin bir münasibət, inam aşılamaq, məqsədlərinə çatdığını göstərmək lazımdır. Uşağı "hər zaman narazı" və "kövrəklikdə" günahlandırmayın, şəxsiyyətinin müsbət tərəflərini və qaynaqlarını göstərmək daha yaxşıdır. Onu daha uğurlu, şən, xoş xasiyyətli uşaqlarla müqayisə etməyə ehtiyac yoxdur. Bu müqayisələr bir yeniyetmənin onsuz da aşağı olan özünə inamını daha da sarsıdacaqdır. Yalnız bu günün yeniyetməsini dünənki gənclə müqayisə edə və sabahkı gəncin müsbət bir görüntüsünə köklənə bilərsiniz. Mütəxəssislərdən kömək istəməyinizə əmin olun. Unutmayın ki, hələ bir intihar cəhdi ola bilər. Statistikaya görə, intiharların üçdə biri bir il ərzində cəhdlərini təkrarlayır. İntihar etməyə qərar verən gənci diqqətlə dinləyən, uşağın emosional böhranının ciddiliyini, niyyətlərini və hisslərini, dərinliyini qiymətləndirən, ən kiçik şikayətlərə belə diqqətli olan, uşağın mənəviyyatı ilə bağlı narahatlıq doğuran heç bir hadisəyə laqeyd yanaşmayın, intihar etməyi düşündüyünü birbaşa soruşmaqdan çəkinməyən, öz problemləri ilə övladını yormayan, narahatlığını vaxtında duyub köməkliyini əsirgəməyən valideynlərin belə situasiyalara düşmək risqi demək olar ki, azdır. Çox vaxt gənclər İnternetdə intihar etmək barədə məlumat tapa bilərlər. Hansı medianı oxuduqlarına, televiziyada hansı verilişlərə baxdıqlarına diqqət etmək gərəkdir. Unutmaq olmaz ki, yeniyetmələr ətraflarında gördükləri davranış modellərini internet və televiziyadan onlara təklif etdikləri şəkildə kopyalayırlar. Dünyada hər 40 saniyədə bir kimsə intihara cəhd edir və hər il təxminən 800 min insan intihar nəticəsində ölür. Həyat o qədər tez keçir ki, çox vaxt ağlımız dünyanı görmə tərzimizi dəyişənə qədər ömrümüz onsuz da bitir. Sonu olmayan, nə vaxtsa bitəcək ömrün dirənəcəyi nöqtəyə qədər olan qavrayışımızın da artıq təsirli olmur. Ruh cökür, fəaliyyət mexanizmləri itir. Bütün bunlar o qədər tez olur ki, özümüzə sual vermək üçün vaxtımız da olmur. Bunu biz duymuruq, arxada qalan əzizlərimiz bilir. Nə çəkirlər onları da təsəvvür etmək belə qorxunc olur. Gəlin sevdiklərimizi qoruyaq. Onların qayğısına hələ kiçik yaşlarından qalaq. Təkcə maddi nemətlərlə yox, mənəviyyatlarının da qayğısına da qalaq, daxili dünyalarına nəzər yetirək, maraq dairələrini öyrənək, onlardan mərhəmətimizi, sevgimizi əskiltməyək. Həyata onların nəzərləri ilə baxaq. O zamab öz dünyamızı da aydınlatmış olarıq. Unutmayın, intiharla mübarizə aparmaq üçün bir nəfər kifayətdir - o da SİZ olun. Yeganə İskəndərova