Anoreksiya nevrozu,çox kilolu olma qorxusundan ötəri ola bildiyincə az yemək yemə xəstəliyinə deyilir. Bu xəstəlik ümumiyyətlə,yeniyetməlik dövründə,nadir olaraq da yetkin çağında başlayır. Həddindən artıq arıqlamaq tutqunu hər adamda meydana gələ bilər. Bu vəziyyət ümumiyyətlə, insanın çox şişmanladığı məntiqiylə şişirdilmiş bir şəkildə rejim tətbiqi ilə başlayır,əvvəllər idarə edilə bilən iştah bir müddət sonra yox olur və zəifləmə normal ölçüləri aşır.Dövrün xəstəliyi olaraq adlandırılan qidalanma pozuntusu sindromu olan ‘Anorexia nervosa’, yalnız gənc qızlarda deyil, artıq kişilərdə də görülür.
Diaqnostik kriteriyalar:
-Şəxsin normal kilosunu qəbul etməməsi
-Çəki almaqdan və şişmanlamaqdan həddindən artıq qorxu duyma
-Bədən quruluşunda patologiyanın müşahidə edilməsi
-Ən az 3 ay regl görməməsi
-Halsızlıq,nəfəs darlığı,konsentrasiya pozuntuları
-Dəri quruluğu
Bulimiya nevrozu və ya qısaca bulimiya bir qida pozuntusudur.Bulimik atak əsnasında normal insanlardan çox yeyir.Bu artıq qidalanma vəziyyətini isə ümumiyyətlə,öz başına qaldığında reallaşdırmağa çalışır.Atak olduğu təqdirdə gələn bu nəzarətsiz vəziyyət əsnasında artıq yediklərindən kilo almalarına maneə törətmək üçün; qusma, uyğun olmayan bir şəkildə laksatif, imalə,sidikqovucu və ya digər dərmanların istifadəsi,ağır məşq kimi yollara müraciət edərlər.
Diaqnostik kriteriyalar:
• Təkrarlanan yemə zamanı tıxanma epizodları
• Yemə kontrolunun qalxması
• Çəki almaqdan qorunmaq üçün qusma epizodlarının reallaşması
• Məşq etmək və yemək yeməmə kimi həllərə müraciət
• Bədəninin forması və ağırlığından təsirlənmə
Bulimiya nevrozunun mümkün nəticələri:
• Ürək çatmazlığı,aritmiya,dişlərdə aşınma və çürük,reflüks,yumurtalıqların polikistoz sindromu,qida borusunda iltihab,laksatif asılılığı,Peptik xoralar və pankreatit,potensial olaraq ölüm.
Yemə pozuntularının Etiologiya
Qidalanma pozuntuları etiologiyasında spesifik bir səbəb və ya patogenez bu günə qədər təyin edilməmişdir. Qidalanma pozuntularının meydana gəlməsi tək bir faktor və ya perspektivlə izah edilə bilməyəcək qədər mürəkkəbdir. İnkişaf, genetik, sosial -mədəni, ailə, idrak-davranış , psixodinamik və s. Aspektdən izah edilir. Müxtəlif dərəcələrdə prosesə müxtəlif faktorlar qatılır.
Bioloji yanaşmalar
Tədqiqatlar genetik meylin əhəmiyyətli olduğunu göstərir (Davison & Neale, 2004; Herzog & Eddy, 2007). Yemək pozuntularında müşahidə olunan psixopatologiyaların ümumiliyi və yerdəyişmələri ümumi bir genetik meylin əsas rol oynaya biləcəyi fikrini irəli sürür (Gordon, Denoma & Joiner, 2005). . Nörotransmitter tədqiqatları, serotonerjik disregulyasiyanın (xüsusilə hiposerotonerjik vəziyyətin) yemək pozğunluqları ilə əlaqəli ola biləcəyini göstərir (Gordon, Denoma və Joiner, 2005). Bu hallarda, serotonin və norepinefrin aşağı səviyyələri aşkar edilir və buna görə də antidepresanlar müalicədə qismən təsirli ola bilər (Davison və Neale, 2004). Neyrokimyəvi olaraq, aclığın özü hipotalamik və metabolik funksiyalarda dəyişikliklərə səbəb olur və serotonerjik, dopaminerjik və nörotransmitter sistemlərində dəyişikliklər baş verir (Herzog və Eddy, 2007). Əlavə olaraq, kütlənin təsiri, təşvişli həyəcan, alkoqoldan istifadə və şəxsiyyət tipi pozğunluqlarının normal populyasiyaya nisbətən qidalanma pozuntusu diaqnozu qoyulan insanların birinci dərəcəli qohumlarında daha çox olması genetik meyl iddialarını dəstəkləyir (Kuruoğlu-Çepik, 2000).
Psixodinamik yanaşma
Psixodinamik baxımdan, nevrogen anoreksiya xəstənin psixikasındakı münaqişəni həll etmək cəhdi nəticəsində ortaya çıxır və yemək davranışları – burada davranışsızlıq da davranış nümunəsidir, bu emosional qarşıdurmanın davranış təzahürü olaraq qəbul edilir. Münaqişələr ayrılıq, fərdiləşmə və nəzarət məsələlərinə əsaslanır (Herzog & Eddy, 2007). Psixodinamik izahlar xüsusilə nevrogen anoreksiyada ana-qız əlaqəsinə diqqət çəkir və ana ilə problemli əlaqənin nəticəsi olaraq qadın kimliyi ilə bütünləşməyin çətinliyi vurğulanır (Yücel, 2009). Xəstə arıqladıqca ailəsindən daha çox asılı olur və beləliklə ailədən ayrılmaz hala gəlir (Herzog & Eddy, 2007). Araşdırmalar qidalanma pozuntularının kökündə ailə dinamikası, həddindən artıq qorunma, sərtlik və münaqişələrin həllində qeyri -adekvatlıq kimi oxşar faktorların diqqət çəkdiyini vurğulayır (Davison & Neale, 2004).
Koqnitiv-bihevioral yanaşmalar
Koqnitiv-bihevioral yanaşmaya görə, yemə pozuntularının bir çox davranış təzahürləri əsasən xəstələrin bədən forması və forması haqqında həddindən artıq təhrifə uğramış düşüncələrin nəticəsində yaranır (Fairburn & Cooper, 1989). KBT-yə görə, əsas inanclar, yəni çəki və bədən quruluşu ilə bağlı qeyri-real gözləntilər, simptomların qalmasında, ideal çəki və bədən quruluşu ilə bağlı sərt aralıq inanclar müşayiət olunur, özünə dəyər yalnız bunlar olduqda hiss olunur. KBT , nevrogen anoreksiyanın başlanğıcında bir çox uşaqlıq xatirələrinin təsirli ola biləcəyinə diqqət çəkir, ancaq əsas məsələdə yenə şəxsin davranışları və fərziyyələridir, məsələn qida məhdudlaşdırma, arıq olmağın qəbul edilən tək estetik görünüş olmağı inancı və sərt pəhriz, kimi mənfi məsələlər simptomların gücləndiriciləridir. Yayınma paradiqması baxımından həm mənfi gücləndiricilər (qusma, pəhriz, laksatif istifadə kimi), həm də müsbət gücləndiricilər (zəif qalmaq) problemin davam etməsinə və qaçdığı vəziyyətlərlə üzləşməyən şəxs bu vəziyyətlərin mənfi nəticələrinə dair gözləntilərinin doğruluğunu yoxlaya bilməz. Yayınma davranışı qarşı adətən müqavimətlə müşahidə olunur (Soygüt, 2003). KBT-nın nevrogen Bulimiyaya baxışı belə ümumiləşdirilə bilər: pəhriz hədsiz ifrat qida qəbulunda profilaktik reaksiya olaraq ön plana çıxsa da, əslində psixoloji və fizioloji mexanizmlərin təsiri ilə yenidən ifrat yemək qəbulu davranışı təkrar edilir. Kalori qəbulunun qusma kimi kompensasiyaedici davranışlarla atıldığı inancı ifrat qida qəbulunu stimullaşdırır, davranış daha tez -tez təkrar edilməyə başlayır və bədən forması və çəkisi ilə bağlı narahatlıqlar pəhriz davranışını artırır, sonra yenə ifrat yeməyə davam edilir. Nəhayət, bədən quruluşu və çəkisi ilə əlaqədar təşviş artır və dəyərsizlik duyğuları xəstəliklə birləşir. Bu pəhriz və ifrat yemə davranışının müşayiəti ilə davam edən kor çarx problemi çıxılmaz vəziyyətə gətirir.
Yemə pozuntularına Koqnitiv-bihevioral müdaxilələr
Koqnitiv-Davranış Terapiyaların qidalanma pozuntuları, xüsusən də nevrogen Bulimiya müalicəsində istifadəsi və effektivliyi sübuta əsaslanan tədqiqatlarla dəstəklənir. (Fairburn, Cooper, & Shafron, 2003; Vocks, Tuschen-Caffier, Pietrowsky, Rustenbach, Kersting, & Herpertz, 2010; Yager, 2007b). KBT-nin müalicə prosesində ifrat yemə davranışı və fizioloji vəziyyətlə əlaqəli məsələlərə müdaxilə planına psixoloji maarifləndirmə, davranış texnikaları (planlı qidalanma nümunəsi əldə etmə, stimullara nəzarət, alternativ davranış inkişafı, problem həll etmə bacarığı) inkişaf etdirmə, koqnitiv metodlar (koqnitiv restrukturizasiya və s.) daxildir. Müalicənin məqsədi düzgün yemək davranışını əldə etmək, bədən quruluşunu və çəkiyə bağlı atributları öyrənmək və kompensasiya davranışlarını aradan qaldıraraq relapsın qarşısını almaqdır (Geller & Dunn, 2011). Bədənin estetik görünüşünə qarşı fikirlərin yaratdığı emosiyaların şiddəti müalicəyə qarşı müqavimətlə əlaqəli olduğundan, bədən görüntüsü ilə bağlı maarifləndirmə müalicədə ən əhəmiyyətli cəhətlərdən biridir və bədən forması ilə bağlı, çəki ilə bağlı fikirlər müsbət istiqamətdə dəyişərsə bu artıq böyük bir məsafə qət etmək mənasına gəlir, təbii ki, müalicə aspektindən yanaşdığımızda, bu isə adətən müalicənin sonuna doğru baş verə bilir (Allen & Hollander, 2002; Garner, 2002), çünki yemə pozuntularının müalicəsində bədən imicinə dair araşdırmalar, xəstənin xeyli yaxşılaşmasından sonra müalicənin sonuna doğru aparılır (Fairburn və Cooper, 1989). KBT üsulları ilə xüsusilə yatılı xəstələrlə çalışdığımız zaman, psixoterapevt, psixiatr, dietoloq və lazımi tibb mütəxəssisləri ilə ünsiyyət quraraq komanda yanaşmasına ehtiyac duyulur. Ədəbiyyatlarda fərdi olaraq olduğu kimi qrup terapiyası şəklində də təcrübələrin effektivliyini dəstəkləyən araşdırmalar var (Fairburn və Cooper, 1989). CBT xəstənin aktiv iştirakını tələb etdiyindən, xəstənin müalicəyə münasibəti birmənalı deyilsə və motivasiyası aşağıdırsa, CBT müdaxilələrinə keçməzdən əvvəl motivasiya üsulları tətbiq edilməlidir (Yager, 2007b).
Nevrogen Bulimiya müalicəsinin əsas məqsədi yemək rejimini normallaşdırmaqdır (Davison və Neale, 2004). Fairburn və Cooper (1989) Bulimiyanın Koqnitiv-bihevioral terapiyasına yönəlik üç addımlı bir kitab hazırlamışlar. Hər mərhələdə tətbiq ediləcək üsullar xəstənin ehtiyaclarına uyğun olaraq dəyişir və yenidən nəzərdən keçirilir. Bura özünü izləmə, yemək yeməyi planlaşdırma, stimul-reaksiya və nəticələrin qiymətləndirilməsi, koqnitiv restrukturizasiya və relapsın – özünü qusdurma davranışının qarşısının alınması üsulları daxildir (Mitchell, 2005). Relaksasiya üsulları qusma istəyini idarə etməkdə faydalıdır (Davison & Neale, 2004). BN müalicəsində KBT həm bulimik simptomları, həm də digər müşayiət olunan psixopatoloji simptomları azaltmaqda təsirlidir. Wilson’un (2003) araşdırması göstərir ki, KBT ilə müalicə olunan hallarda ifrat yemə davranışlarında 80% azalma var.
Anoreksiya və Bulimiyada üçüncü nəsil Koqnitiv-bihevioral terapiyaların effekti də xüsusilə qeyd edilə bilər, burada daha çox Dialektik-Bihevioral terapiya və Şema terapiyanın adını qeyd edə bilərik.
Nəsimi Qiyasov – 27.08.2021
Azərbaycan Respublikası, Bərdə şəhəri
