Winnicott obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində daha yumşaq, anaya və əlaqəyə mərkəzli yanaşması ilə fərqlənir.
Winnicott üçün psixi inkişafın mərkəzində “yetərincə yaxşı ana” dayanır. Bu ana uşağın ilkin ehtiyaclarına uyğunlaşan, onun psixikası formalaşana qədər “dağıdıcı reallığı” filtrləyən şəxsdir. Uşaq bu sayədə tədricən real dünyanın çətinliklərinə alışır, tam uyğunlaşmadan, amma travmatizə olmadan. Ana burada “tutma”, “daşıma” və “refleksiya” funksiyalarını yerinə yetirir.
Winnicottun məşhur anlayışlarından biri “keçid obyektləri” və “keçid fenomenləri”dir. Uşaq ana ilə simbioz halından ayrılmağa başlayarkən, ana yoxluğunu tam hiss etməmək üçün bir oyuncaq, bir yorğan parçası, bir əmzik kimi obyektlə emosional əlaqə qurur. Bu obyekt həm real deyil, həm də tam fantaziya deyil — yəni “orta sahə”dədir.
Məhz bu “orta sahə” (potential space) yaradıcılığın, oyun bacarığının, incəsənətin və simvolik düşüncənin əsasını təşkil edir. Winnicott deyir ki, oyun bacarığı olmayan insan ruhən yaşaya bilməz.
“həqiqi və saxta öz” anlayışına dair
Uşaq əgər mühitə daim uyğunlaşmağa məcbur qalırsa, öz orijinal, spontan varlığını gizləyir və mühitin istədiyi şəkildə davranaraq bir “saxtamənlik ” inkişaf etdirir. Bu, gələcəkdə özgələşməyə, depressiyaya və psixoloji boşluğa səbəb ola bilər.
Winnicott üçün sağalma, terapevtik əlaqədə bu “mühafizəedici ana” funksiyasının yenidən yaşanması ilə baş verir. Terapevt, daşıyan və tutan şəxs rolunu alaraq, xəstəyə “olmaq” təcrübəsini qaytarır. O, bir insanın “özünü real hiss etməsinin” təməlini əlaqə və münasibətdə görür.
Başqa vacib anlayışı “həqiqi və saxtamənlik ”dir. Uşaq əgər mühitə daim uyğunlaşmağa məcbur qalırsa, öz orijinal, spontan varlığını gizləyir və mühitin istədiyi şəkildə davranaraq bir “saxtamənlik ” inkişaf etdirir. Bu, gələcəkdə özgələşməyə, depressiyaya və psixoloji boşluğa səbəb ola bilər.
Winnicott üçün sağalma, terapevtik əlaqədə bu “mühafizəedici ana” funksiyasının yenidən yaşanması ilə baş verir. Terapevt, daşıyan və tutan şəxs rolunu alaraq, xəstəyə “olmaq” təcrübəsini qaytarır. O, bir insanın “özünü real hiss etməsinin” təməlini əlaqə və münasibətdə görür.
“Yetərli ana”
Bu anlayış Winnicottun bütün sisteminin təməlidir və digər anlayışlara da keçidi buradan qurmaq olur.
Winnicott üçün psixik inkişafın başlanğıcında uşaq tamamilə anasından asılıdır. Yeni doğulmuş körpə üçün ana ilə fərqlilik yoxdur — o, özü ilə ananı bir sayır. Uşaq öz ehtiyaclarını ifadə etdikdə (aclıq, ağrı, qorxu), “yetərincə yaxşı ana” bu ehtiyaclara uyğun zamanda və yetərli şəkildə cavab verir.
Ana bu mərhələdə:
Uşağın ehtiyaclarını sezgisel olaraq oxuyur və qarşılayır,
Körpənin “bütün gücə sahib olduğu” illüziyasını pozmadan tədricən gerçəkliyi tanımasına imkan yaradır,
Yəni nə tam müdaxilə edir, nə də tam geri çəkilir — tarazlanmış bir varlıq göstərir.
Bu vəziyyət uşaqda təhlükəsizlik hissi yaradır və o, özünü tədricən fərd kimi formalaşdırmağa başlayır. Yəni uşaq zamanla “mən dünyadan ayrıyam, amma bu ayrılıq qorxulu deyil” kimi bir hissi inkişaf etdirir. Ana bu mərhələdə həm bədən, həm mühit, həm təhlükəsizlik rolundadır.
Bu funksiyanı daşımaq üçün mükəmməl ana olmaq şərt deyil. Winnicott “yetərincə yaxşı” deyir — yəni ana təhlükə yaratmayacaq qədər sabit, amma uşağı travmaya məruz qoymayacaq qədər çevik və cavab verən olmalıdır.
Əgər ana bu rolu yerinə yetirə bilmirsə, uşaq spontan, orijinal təcrübələrini gizləməyə, mühitə uyğunlaşmaq üçün “saxtamənlik ” yaratmağa başlayır. Buradan artıq Winnicottun digər anlayışlarına — “saxtamənlik ”, “keçid obyektləri” və “oyun” sahəsinə keçmək olur.
“Yetərincə yaxşı ana” rolu gündəlik həyatda təmtəraqlı davranışlardan çox, davamlılıq, təkrarlılıq və həssaslıqla seçilir. Aşağıdakı misallar bu rolu praktik olaraq necə yerinə yetirmək mümkün olduğunu göstərir:
1. Körpənin ağlamasına həssaslıqla cavab vermək:
Ana körpə ağladıqda onun ac, yorğun, narahat olduğunu sezərək təxmin edir və cavab verir. Hər ağlamağa mükəmməl cavab olmasa da, bu səylə davamlı olaraq uşaqda “mən eşidilirəm, ehtiyaclarım qarşılanır” hissi yaranır.
2. Dözümlü mövcudluq:
Körpənin qəzəblənməsi, gecələr ağlaması və emosional reaksiya verməsi qarşısında ana dağıdıcı olmadan, qəzəblənmədən, passiv aqressiv reaksiya vermədən yanında qalır. Bu, uşağa öz duyğularını ifadə etməyə icazə verildiyini göstərir.
3. Sərhədsiz sevgi yox, sabit mövcudluq:
Uşağın ehtiyacı olduğu anda yanında olub, ehtiyac olmadığında öz yerinə çəkilən bir mövqedə durmaq. Həmişə uşağın diqqət mərkəzində olmaq deyil, uşağa öz ritmini tapmağa imkan verməkdir əsas olan.
4. Keçid münasibət obyektinə hörmət:
Uşaq bir əşyanı (oyuncaq, parça, ədyal) özü üçün təskinlik vasitəsi kimi seçdikdə, ana onu “çirkli ədyalı at” demək əvəzinə, onun bu əşyaya bağlanmasını qəbul edir. Bu obyekt, uşağın anasız da sakitləşmə bacarığı inkişaf etdirməsi üçün keçid mərhələsidir.
5. Oyunu təşviq etmək:
Uşağın yaratdığı simvolik oyuna (məsələn, kuklalarla danışma, xəyali çay süfrəsi) qatılmaq və bu oyunu idarə etməyə çalışmadan müşahidəçi və ya yoldaş olmaq, uşağın daxili dünyasını ifadə etməsinə imkan yaradır.
6. Uşağın fərdiyyətinə hörmət:
Ana uşağı öz davamı və ya arzusunun gerçəkləşməsi kimi görmədən, onun ayrıca bir psixik varlıq olduğunu tanıyır və bu fərqliyinə uyğun davranır.
Əsas fikir: Ana nə qədər “doğru davranmağa” çalışsa da, vacib olan uşağın daxili dünyası ilə rezonansa girən bir emosional varlıq göstərməkdir. Bu da uşağın “gerçəkmənlik ”ini inkişaf etdirməsi üçün zəmin yaradır.
Saxta Mənlik necə inkişaf edir?
Saxta kimliyin (false Self ) yaranmasına səbəb olan ana modeli, uşağın daxili ehtiyaclarına deyil, öz istəklərinə və gözləntilərinə uyğunlaşmış bir ana obrazıdır. Winnicottun dilində bu, uşağın “gerçəkmənlik ”ini deyil, “məqbul olan” birmənlik i inkişaf etdirməsinə səbəb olur. Bu modelin bəzi əsas cizgiləri belədir:
1. Emosional rezonansdan məhrumiyyət:
Ana uşağın emosiyalarını həqiqi olaraq görmür və ya görmək istəmir. Məsələn, uşaq qorxduqda, “nə var bunda qorxacaq?” deyə onu inkar edir və ya utancla susdurur.
2. Öz ehtiyaclarını övladına yükləyən ana:
Ana uşaqdan onu sevindirməsini, “ağıllı uşaq” olmasını gözləyir. Bu zaman uşaq anaya uyğunlaşan, ona problem yaratmayan, ehtiyaclarını geri çəkən bir obraz inkişaf etdirir.
3. Nizam və nəzarətə həddən artıq önəm:
Ana hər şeyi idarə etmək istəyir: uşaq nə geyinsin, nə zaman ağlasın, nə ilə maraqlansın. Bu isə uşağın spontanlığını öldürür. Uşaq öz ehtiyaclarını hiss etməyi unudur, çünki bu ehtiyaclar “uyğun deyil”.
4. Tərif və sevgi şərtlidir:
Ana yalnız uşaq onun dediyini etdikdə, “sakit uşaq” olduqda sevgi göstərir. Uşaq da sevilmək üçün rol oynamağı öyrənir, yəni false mənlik formalaşdırır.
5. Təmasda fiziki var, emosional yox:
Ana uşağın yanında ola bilər, lakin emosional anlamda onunla rezonansa girmir. Uşaq tədricən öyrənir ki, “mən olduğum kimi görünsəm, məni görməyəcəklər”.
Belə bir ana modeli uşağın öz daxili dünyasına etibarını zəiflədir. Uşaq “görünən” olmaq üçün “hiss etdiyini” basdırır və əsl mənliyini qorumaq üçün onun yerinə sosial olaraq qəbul olunan bir saxta mənlik qurur. Bu kimlik uşağı qoruyur, amma eyni zamanda tənha və emosional olaraq boş buraxır.
False self/Yalançı Mənlik çalışmaq.
Yalançı kimliyin (falseself ) “yarasını bağlamaq” və gerçək kimliyi (trueself) ortaya çıxarmaq sadəcə davranış dəyişiklikləri deyil, dərin bir emosional və münasibət prosesi tələb edir. Bu, psixoanalitik və ya münasibət əsaslı terapevtik prosesdə tədricən baş verir.
1. Təhlükəsiz əlaqə qurmaq
Yalançı kimlik qorunma məqsədi ilə qurulub, ona görə də ilk addım mühakiməsiz, qəbul edici və sabit bir münasibət içində olmaqdır.
Terapevt, dost və ya yaxın şəxs olaraq “səni kim olduğun üçün görürəm və rədd etmirəm” mesajı ötürülməlidir.
2. Emosional dilin bərpası
Gerçək mənlik duyğularla bağlıdır. İnsan özünün incik, qəzəbli, həyəcanlı, utancaq tərəfləri ilə təmas qurduqca yalançımənlik in səthi sakitliyindən uzaqlaşır.
Bu isə tədricən hisslərini tanımaq və onları ifadə etməyi öyrənməklə olur.
3. İçsel boşluq və süni uyğunlaşma ilə üzləşmək
Yalançımənlik in müdafiə etdiyi boşluq hissi ilə terapevtik prosesdə qarşılaşmaq və onu daşımaq bacarığı inkişaf edir.
Burada “mən nə istəyirəm?”, “bu mənim ehtiyacımdır, ya uyğunlaşma refleksidir?” sualları kritikdir.
4. Risk almağa cəsarətlənmək
Gerçək kimlik spontan və yaradıcılığa açıqdır, lakin qorxuludur. Uşaqkən buna görə sevilməmişsə, indi yenidən “mən kiməm?” deyə soruşmaq riskli gələ bilər.
Bu riski etibarlı bir münasibət içində almaq mümkündür.
5. Yas tutmaq
Yalançımənlik i buraxmaq, bəzən sevilmək uğrunda illərlə qurulmuş bir obrazı buraxmaq deməkdir.
İnsan “məni o halda sevə bilərdilər” düşüncəsindən çıxmalı, həqiqi özünü seçdiyinə görə keçmişdə ala bilmədiyi sevgiyə yas tutmalıdır.
Gerçək mənlik i ortaya çıxarmaq bir az da qorxmağa icazə vermək, sevilməmək riskini almaq və daxildən gələn ehtiyaclara güvənməkdir. Bu, zamanla və əsasən insani əlaqələr içində baş verir. Yəni: tədricən, ehtiyatla və şəfqətlə.
Keçid münasibət obyekti
Keçid münasibət obyekti anlayışı Winnicottun psixoanalitik nəzəriyyəsində çox əsas bir yer tutur və şəxsiyyətin inkişafında körpəlikdən yetkinliyə gedən yolda “nə mənəm, nə də səndənəm” kimi təyin olunan bir məkanın – keçid sahəsinin açarıdır.
1. Keçid obyekti nədir?
Winnicotta görə keçid obyekti adətən uşaq üçün psixoloji əhəmiyyət daşıyan bir əşya olur – məsələn, yumşaq oyuncaq, yorğan ucu, balış küncü və s. Bu obyekt:
Uşağın anadan ayrılmağa başladığı dövrdə ortaya çıxır.
Uşaq onu həm özünün bir hissəsi, həm də ana ilə əlaqənin davamı kimi yaşayar.
Ona duyğularını yansıdar, onu itirmək istəməz və onunla emosional sakitlik yaşayar.
2. Bu obyektin funksiyası
Ananın fiziki yoxluğunda uşağın tənzimləyici kimi istifadə etdiyi şeydir.
Bu obyekt vasitəsilə uşaq ayrılıq narahatlığını idarə edir.
Anaya olan sevgi və qəzəbi təhlükəsiz şəkildə proyeksiya etdiyi bir sahə yaradır.
2. Yetkinlik dövründə keçid obyektinin təzahürü
Yetkin insanlarda keçid obyektlərinin funksiyası daha simvolik və abstrakt formalar alır:
a. Sənət və yaradıcılıq
Musiqi, yazı, rəssamlıq və ya hər hansı estetik fəaliyyət keçid sahəsində icra olunur.
Nə tam gerçəklik, nə də tam fantaziyadır. İçsel dünya ilə xarici reallıq arasında körpüdür.
Winnicott üçün oyun sadəcə uşağın əyləncəsi deyil, psixik inkişafın və şəxsiyyətin formalaşmasının əsas vasitəsidir. Oyun, keçid obyektləri ilə eyni məkan olan keçid sahəsində baş verir — yəni nə tam reallıqda, nə də tam fantaziyada.
b. Ritual və inanclar
Din, mənəvi inanclar və ya gündəlik rituallar keçid obyektinin funksiyasını daşıya bilər.
İnsan sakitləşmək, tutunmaq və emosional tarazlıq üçün bu obyektlərə yönəlir.
c. Sevdiyin bir əşya, ətir, qələm, geyim
Bəzi insanlar müəyyən bir əşyaya emosional bağlılıq hiss edir və bu əşya təskinlik və kimlik hissi verir.
d. Münasibətlərdəki keçid obyektləri
Partnyorun səsi, qoxusu, jesti və ya toxunuşu keçid obyektinə bənzər şəkildə tənzimləyici təsir göstərə bilər.
Sevgi münasibətləri də bəzən keçmiş emosional ehtiyacların proyeksiyası ilə bu sahədə funksionallaşır.
4. Terapevtik münasibətdə təzahürü
Terapevtin özü də bəzən keçid obyektinin funksiyasını daşıyır .
Müştəri, terapevtə olan duyğularını uşaqlıqda yaşadığı obyekt münasibətlərinin təkrarından çıxarır.
Təhlükəsiz bir mühitdə bu keçid obyektinə olan bağlılıq arzu və reallıq arasındakı körpünü sağalda bilər .
Keçid obyektləri uşaq üçün ayrılığı dözümlü edən, yetkinlikdə isə yaradıcılığı, məna axtarışını və emosional sabitliyi daşıyan psixik “tutacaq”lardır . Onlar vasitəsilə insan öz daxili dünyası ilə xarici reallıq arasında əlaqə yaradır və bu əlaqə, əslində, psixik sağalmanın əsas dayağıdır.
Winnicott üçün oyun sadəcə uşağın əyləncəsi deyil, psixik inkişafın və şəxsiyyətin formalaşmasının əsas vasitəsidir . Oyun, keçid obyektləri ilə eyni məkan olan keçid sahəsində baş verir — yəni nə tam reallıqda, nə də tam fantaziyada.
1. Oyun psixodinamik bir prosesdir:
Uşaq oyunda daxili arzularını, qorxularını, sevinclərini və travmalarını simvolik şəkildə ifadə edir.
Oyun özün olmağın ən təbii, müdafiəsiz formasıdır .
Reallıqla fantaziyanın sərhədində baş verir, yəni uşaq həm “elə bil” deyir, həm də tam içində yaşayır.
2. Oyunla şəfa:
Winnicott deyir ki, “ terapiya, bir növ iki nəfərin birlikdə oynaya bilməsidir ”.
Əgər uşaq oynaya bilmirsə, deməli daxili münaqişə və ya əngəl var , əvvəlcə oyun bacarığı bərpa olunmalıdır.
Oyun vasitəsilə uşaq öz daxili dünyasını dışa vurur , terapevt isə orada baş verənləri müşahidə və şərh edərək psixik inteqrasiyanı təşviq edir.
3. Yetkinlikdə oyunun davamı:
Yaradıcılıq, sənət, humor, ironiya, simvolik düşüncə və münasibətlərdəki spontanlıq – bunlar yetkinlikdə oyunun təzahürləridir .
Oyunun olmaması – yəni “ oynaya bilməmək ” – Winnicott üçün psixopatologiyanın mühüm göstəricisidir. Belə insanlar özlərini ölü, mexaniki, rigid hiss edə bilərlər.
Oyun psixoloji elastikliyin, canlılığın, yaradıcılığın və şəxsiyyətin təzahürüdür. Winnicott üçün oyun bacarığı psixi sağlamlığın əsasıdır və bu bacarıq həm uşaqda, həm də yetkində qorunub saxlanmalıdır.
Xülasə, Winnicott nə deyirdi?
Winnicott deyirdi ki, insan anadan gəlmə deyil, münasibətdə doğulur. Uşaq üçün dünya əvvəlcə bir qucaqdır, bir baxışdır, bir nəfəsdir – ananın orada olub-olmaması qədər mövcuddur və ya yoxdur həyat. O deyirdi ki, ana “yetərincə yaxşı” olmalıdır – nə mükəmməl, nə laqeyd. Sadəcə orada, ehtiyac qədər, zamanında...
Winnicott deyirdi ki, uşaq reallığı anasının dizləri üzərində tanıyar, amma bu reallığı qəbul etməsi üçün əvvəlcə bir az fantaziyada qalmasına icazə verilməlidir. Keçid obyektləri – yəni oyuncaq ayılar, yorğan küncləri, yadda qalan bir əşya – bunlar reallıqla xəyalın qovuşduğu yerdədir. Orada uşaq nə tam təkdir, nə də tam içiçə.
O deyirdi ki, uşaq oynayanda sağalır. Oyun onun “mən” deməyə başladığı yerdir. Kimliyini yaratdığı, qorxularını simvollaşdırdığı, arzularını səssizcə səsləndirdiyi bir yerdir oyun. Və əgər uşaq oynaya bilmirsə, deməli bir yerə ilişib, bir yerdə unudulub.
Winnicott deyirdi ki, içimizdəki gerçək “mən” yalnız təhlükəsiz münasibətdə özünü göstərə bilir. Əks halda saxta bir “mən” yaranır – cəmiyyətin, valideynin, münasibətin xoşuna gələcək, amma bizim olmayan bir “mən”.
O, psixoanalizi bir otaqda iki nəfərin bir yerdə oynama bacarığı kimi görürdü. Çünki insanı sağaldan, dərindən sağaldan təkcə anlamaq deyil – birlikdə bir şey yarada bilməkdir.
Winnicott deyirdi ki, sağalmaq – əslində, birinin qucağında sevilə-sevilə, oyuna çağırılmaqdır. Gerçək “mən” orada danışmağa başlayır.
Nəsimi Qiyasov
Bərdə, 04.11.25
