Psixoloq.az xəbər verir ki,Psixoloq.az media portalının məsləhət şurasını üzvü Klinik Psixoloq Nigar Cəbrayıl son zamanlar sosial mediada, internetdə baş verən xoşagəlməyən, yeniyetmələr ilə bağlı paylaşılan videolara psixoloq.az portalı vasitəsi ilə münasibət bildirmişdir. Həmin paylaşımı olduğu kimi təqdim edirik . Müasir yeniyetmələr çox müstəqil fikirli və bəzən cəmiyyətimizə zidd hərəkətlər nümayiş etdirilirlər. Bunu hər yerdə:məktəbdə,nəqliyyatda,yolda müşahidə edə bilirik. Bəzən valideynlər günahı nədənsə məktəbdə görür.Məktəb uşağın davranışını formalaşdırmaqda mühüm rol oynasa da, məktəbin işi ailənin verdiyi təməl üzərində qurulur. Əgər evdə düzgün dəyərlər aşılanıbsa, məktəbdə bu dəyərlər möhkəmlənir. Uşaq bir aynadır — o, evdə gördüyünü cəmiyyətə əks etdirir. Buna görə də tərbiyə evdən başlanmalı, məktəbdə isə davam etdirilməlidir. Uşağa telefon, internet və sosial şəbəkələrdən istifadə imkanı verən, lakin bunun nəzarətini təmin etməyən, övladının hansı səhifələrdə, hansı insanlarla ünsiyyətdə olduğunu bilməyən valideynlər bu kimi halların birbaşa səbəbkarlarıdır. Elə hallar olur ki, müəllim və psixoloqların belə bilmədiyi məlumatları şagirdlər sosial mediadan öyrənərək paylaşırlar. Dünya təcrübəsi göstərir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə uşaqların internet davranışına nəzarət çox ciddi qaydalarla tənzimlənir. ABŞ-da “Children’s Online Privacy Protection Act (COPPA)” qanununa görə, 13 yaşadək uşaqların sosial şəbəkələrə girişinə valideyn icazəsi olmadan icazə verilmir. Yaponiyada məktəblilərin telefon istifadəsinə dair xüsusi “Uşaq smartfon qaydaları” tətbiq olunur — valideynlər uşağın gün ərzində telefonu neçə saat istifadə etdiyini və hansı tətbiqlərdə olduğunu izləyə bilirlər. Belə halların qarşısını almaq üçün təkcə məktəblərin məsuliyyətini artırmaqla nəticə əldə etmək mümkün deyil. Əksinə, məktəbin üzərinə əlavə məsuliyyət qoymaqla biz əsas problemi — valideyn məsuliyyətsizliyini kölgədə qoyuruq. Hər bir ailə bilməlidir ki, övladın tərbiyəsi nə qədər məktəbin işi olsa da, bu məsuliyyətin təməli evdə qoyulur. Məktəb uşağa bilik verir, amma dəyəri, məsuliyyəti və əxlaqı ailə öyrədir. Əgər ailə bu missiyanı unudubsa, məktəbi günahlandırmaq cəmiyyəti xilas etməyəcək. Beləliklə, baş verən son əxlaqdan kənar hadisələr bir daha göstərir ki, problem təhsil sistemində deyil, ailə institutunun zəifləməsindədir. Uşağın sağlam böyüməsi, düzgün düşünməsi və təhlükəsiz şəkildə inkişaf etməsi üçün valideyn məsuliyyəti hər şeydən önəmlidir! Ev tərbiyəsi – xalq tərbiyəsinin başlanğıcıdır(Atalar sözü) Klinik psixoloqu Nigar Cəbrayıl

Ronald Fairbairn obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində mühüm dönüş nöqtəsi sayılır. O, ənənəvi Freudyen struktur modeli (İdEqoSuperego) əvəzinə, psixikanın təşkilatlanmasını əsasən obyektlərlə münasibətlər üzərindən başa düşməyə çalışdı. Fairbairn nə demək istəyirdi? Fairbairn üçün insan psixikasının əsas məqsədi həzz axtarışı yox, obyektlə münasibət qurmaq ehtiyacıdır. O deyirdi ki, insanlar həzz üçün yox, sevilmək və bağlanmaq üçün arzular və müdafiə mexanizmləri formalaşdırır. Bu fikir Kleinin “partiyaobyektlər” nəzəriyyəsinə cavab və inkişaf kimi görünə bilər. Fairbairn travmatik və ya narsisistik valideyn fiqurları ilə yaşanan təcrübələrin uşağın daxilində ”daxili obyektlərə” çevrildiyini və bu parçalanmış obyektlərin daxili dünyada təkrarlanaraq psixopatologiyaya səbəb olduğunu izah edirdi. O, “daxili dünya”nı aşağıdakı kimi modelləşdirdi:  Mərkəzi Ego – real əlaqə istəyən tərəf  Libidinal Ego – idealizasiya olunmuş obyektə bağlı hissə  Antilibidinal Ego – rədd edən, qəzəbli obyektə qarşı formalaşan hissə Bu parçalanmalar, uşağın “pis” obyektə bağlanmağa məcbur qalması ilə izah olunur: uşaq üçün hətta pis obyektlə bağlılıq heç bir əlaqə olmamağından daha yaxşıdır. Fairbairn üçün psixopatologiya həzzin basdırılmasından yox, mənfi, bölünmüş daxili obyektlərə bağlı qalmaqdan yaranır. Sağalma isə real, müsbət və inteqrə olunmuş əlaqələr qurmaqla mümkündür. Fairbairnin ”daxili dünya” anlayışı, psixoanalitik nəzəriyyədə mühüm dönüşlərdən biridir və onun obyekt münasibətləri nəzəriyyəsinin əsas sütununu təşkil edir. O, insan psixikasını daxili obyektlər və onların qarşılıqlı münasibətləri sistemi kimi modelləşdirir. Yəni, insanın daxili aləmi, sadəcə impulsların və instinktlərin təsiri ilə formalaşan bir sahə deyil, daxili obyektlərlə (valideyn fiqurlarının daxililəşdirilmiş formaları) dolu dinamik bir münasibətlər şəbəkəsidir. Fairbairnin daxili dünya modeli: Fairbairnin fikrincə, uşaq travmatik və ya sevgidən məhrum bir əlaqə yaşadıqda, real xarici obyektin (məsələn, ananın) sevgisiz və ya rəddedici təcrübələrini həzm edə bilmədiyi üçün onu parçalayaraq və daxililəşdirərək daxili dünyasında saxlayır. Bu zaman 3 əsas hissəyə bölünmüş bir struktur yaranır: 1. Mərkəzi Ego (Central Ego)     Reallıqla əlaqə qurmaq istəyən, obyektiv münasibətlərə can atan tərəf.     Bu hissə sağlam və inteqrasiya olunmuş şəxsiyyətin əsasını təşkil edir. Fairbairnin “mərkəzi ego” (central ego) anlayışı, onun obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində “sağlam öz” kimi əsas mövqe tutur. Bu, insan psixikasının reallıqla əlaqə qura bilən, inteqrasiya olunmuş və adaptiv tərəfidir. Mərkəzi ego nədir?  Daxili dünya ilə xarici dünya arasında körpü rolunu oynayır.  İnsan davranışını reallığa uyğun şəkildə yönləndirə bilən və münasibətləri nisbətən sağlam şəkildə qura bilən hissədir.  Travmatik və parçalanmış təcrübələrdən nisbətən qorunmuş, daha çox yetkin və funksional sahədir.  Digər parçalanmış ego hissələri (libidinal ego və antilibidinal ego) daxili obyektlərə bağlı və konfliktli olduqları halda, mərkəzi ego xarici dünya ilə münasibət qurmağa çalışır. Fairbairn üçün mərkəzi ego nəyi təmsil edir?  Uşaq ilk illərdə bütünlüklü bir ego ilə doğulmur. Əgər sevgi dolu və sabit münasibətlər yoxdursa, ego parçalanır.  Lakin bu parçalanmadan qalan əsas və stabilliyini qoruya bilmiş hissə mərkəzi egodur.  Mərkəzi ego özündə həm idrakı, həm emosional tənzimi, həm də sosial davranışı nisbətən tarazlı şəkildə daşıyır. Terapiyada rolu nədir? Fairbairnin fikrincə, terapevtik dəyişimin baş verməsi üçün terapevt əsasən mərkəzi egoyla əlaqə qurmalıdır. Çünki bu hissə: - Daxili konfliktləri müşahidə edə bilir, - Digər daxili fiqurlar və ego hissələrini fərqləndirə bilir, - Yeni, müalicəedici obyekt münasibətləri yaratmağa qadirdir. Qısaca, mərkəzi ego psixikanın “ümid yeri”dir – inteqrasiya, dəyişiklik və şəfa bu hissənin aktivləşməsi ilə mümkündür. 2. Libidinal Ego və İdealizasiya olunmuş obyekt     Sevgiyə ac qalan, yaxşı obyektə bağlı qalan uşaq tərəfi.     Bu hissə valideyni idealizə edərək onun sevgisini qazanmağa çalışır.     Çox vaxt ümid dolu, bağlı, istəkli, eyni zamanda aciz tərəfdir. Libidinal ego anlayışı Fairbairnin obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində daxili dünya strukturunun bir hissəsi kimi formalaşır və parçalanmış egonun arzulayan, sevgi yönümlü, lakin yaralı və asılı hissəsini təmsil edir. Libidinal ego nədir?  Uşaq sevilmək, bağlanmaq, qəbul edilmək kimi təməl psixoloji ehtiyaclar yaşadıqda bu ehtiyaclar qarşılanmadıqda, ego parçalanır.  Bu parçalanmadan biri libidinal egodur və o, idealizasiya etdiyi, əlçatmaz və ya rəddedici obyekti içsəlləşdirərək ona bağlı qalır.  Bu hissə daima “itirilmiş yaxşı obyektin” axtarışındadır, çünki onu yenidən qazanmaq ümidi yaşamağa davam etməsinin şərtidir. Libidinal egonun əsas xüsusiyyətləri:  Asılı və passiv bir vəziyyətdədir.  İçsəlləşdirilmiş obyektin (məsələn, soyuq və ya laqeyd ana fiquru) qayğısına möhtacdır.  Təkrartəkrar zədələyici münasibətlərə girərək, sanki “bu dəfə sevgi qazana bilərəm” ümidi ilə kompulsiv bağlılıqlar yaradar.  Bu ego hissəsi nostalji, kədər, ümidsizlik, melanxoliya kimi duyğularla müşayiət olunur. Psixoterapiyada libidinal ego: - Libidinal ego terapevtin qayğısını qəbul etməkdə çətinlik çəkə bilər, çünki əslində o, uşaq vaxtı əldə edə bilmədiyi “yaxşı obyekti” terapevtdə bərpa etməyə çalışır. - Zamanla, bu hissə terapevtik münasibət içində daha real bir obyektlə əlaqə quraraq sağala bilər. Qısaca: Libidinal ego — insanın içindəki “sevgi axtaran uşaqdır”. Amma bu uşaq keçmişdə yaralandığı üçün, yenə eyni obyekti arzulayır və ümidsiz halda onu bərpa etməyə çalışır. Bununla belə, bu hissə psixoterapiyanın əsas hədəflərindən biridir, çünki şəfa potensialı da buradadır. 3. Antilibidinal Ego və rəddedici obyekt     Qəzəbli, incik, rədd edilmiş hissələrlə əlaqəlidir.     Bu hissə həm pis obyektə qarşı reaksiya olaraq yaranır, həm də uşağın öz qəzəbini ehtiva edir.     Rədd edilmə, cəza və günahkarlıq hissləri bu strukturda yerləşir. Antilibidinal ego, Fairbairnin modelində parçalanmış egonun qəzəbli, rəddedici, cəza verən hissəsidir və libidinal ego ilə qarşıdurmadadır. O, həm qoruyucu, həm də dağıdıcıdır — əsas funksiyası, uşağın yenidən zədə almağının qarşısını almaqdır, amma bu, çox vaxt həddindən artıq sərt və özünə qarşı düşmən davranışlarla müşahidə olunur. Antilibidinal egonun əsas xüsusiyyətləri:  Qəzəb və nifrət daşıyır: Sevgi ehtiyaclarının qarşılanmamasına, tərk edilməyə, rəddə qarşı bir reaksiya olaraq formalaşır.  Uşaq yenidən zədələnməmək üçün sevgi və ehtiyac hisslərini inkar edir, onları aşağılayır və hücuma məruz qoyur.  Libidinal egonu (“sevgi istəyən” hissəni) tənqid edər, ağlatmaz, aşağılar – sanki “zəiflik göstərməyə haqqın yoxdur”.  Bəzən valideynlərin tənqidedici, soyuq səsini daxilləşdirərək daxili cəza verən səsə çevrilər – bu da sərt superego kimi işləyə bilər.  Özünü özünütənqid, özünü cəzalandırma, dəyərsizlik hissi, ya da digər insanlara qarşı sərt münasibətdə göstərər. Terapiyada necə görünür?  Terapevtə qarşı etimadsızlıq, təhlükə hissi, ya da emosional uzaqlıq bu hissə ilə bağlı ola bilər.  Daxildə “əgər yenidən sevgi istəsəm, təhqir olunacağam” qorxusu ilə arzuya hücum edər.  Bu hissə dəyişməyə qarşı dirəniş göstərir, çünki dəyişiklik, yəni bağlanmaq yenidən zədələnmə riskini daşıyır. Libidinal və Antilibidinal Ego arasında dinamika:  Libidinal ego sevgi axtarır, antilibidinal ego isə onu “rədd edir”.  Aralarında daxili münaqişə yaranır və bu konflikt psixodinamik simptomların və daxili gərginliyin mənbəyi ola bilər. Fairbairn deyərdi ki, “Uşaq zədəli bir obyektdən imtina edə bilməz, çünki bu, sevginin tam yoxluğu demək olardı — o isə heçliyə dözə bilməz.” Bu səbəbdən, bu hissələr mövcudluğunu qoruyar və təkrarlayan münasibətlərdə özünü göstərər. Niyə belə parçalanma olur? Uşaq üçün tamamilə pis olan bir valideyni qəbul etmək dözülməzdir. Bu səbəblə, onu “yaxşı” və “pis” obyektlərə bölərək, yaxşı olanı saxlamaq, pis olanı isə idarəolunan bir daxili fiqura çevirmək yolu seçilir. Əsas məqsəd, obyekti itirməməkdir, çünki əlaqəyə ehtiyac həzzdən də önəmlidir. Toparlayacaq olsam başlığa da uyğun olaraq Fairbairn nə deyirdi? Fairbairn üçün insanın psixi aləmi, sadəcə impulsların idarəsində olan bir sistem deyil, əlaqə, bağlanma və obyekt axtarışı ilə yönlənən canlı bir daxili dünyadır. O, Freuddakı id və instinkt mərkəzli modeli kənara qoyaraq, uşağın əsas motivasiyasını libidinal boşalmalarda deyil, sevgi obyektinə bağlanmaq ehtiyacında görür. Uşaq sevilmək, qəbul olunmaq və qarşısındakı insanla əlaqədə olmaq istəyir. Amma bu obyekt (valideyn) zədələyici olduqda, uşaq ondan imtina edə bilmir — çünki obyektin özü psixi inkişaf üçün vacibdir. Bu zədəli obyektlə əlaqəni qorumaq üçün uşaq öz daxili dünyasını parçalayır: özünü sevən və sevilmək istəyən hissəyə (libidinal ego), rədd olunmağa və tərkə dözə bilməyən hissəyə (antilibidinal ego), və funksional gündəlik həyatı idarə edən mərkəzi egoya ayırır. Uşaq zədələyici davranışları öz üzərinə götürərək obyekti “xilas edir” və bunu etməklə öz içində bir cəza sistemi qurur. Bu isə gələcəkdə özünü tənqid, depressiya, dəyərsizlik, təkrarlanan münasibət zədələri kimi simptomlarda təzahür edə bilər. Fairbairnin nəzəriyyəsi, sevginin və münasibətin insan psixikasındakı yerini dərindən anlamağa çalışan, çarəsizlikdən formalaşan psixoloji müdafiələrin nə qədər yaradıcı və bir o qədər də dağıdıcı ola biləcəyini göstərən bir çərçivədir. Ona görə nevroz, arzunun yox, qarşılıqsız sevginin nəticəsi idi. Nəsimi Qiyasov  Bərdə, 03.11.25

Özüm və Özgə: Psixoanalizdə obyekt münasibətləri Ötən yazıda insanın daha çox münasibət içində deyil də, daha çox zavod parametri kimi mövcud olan tərəfindən, arzu, həzz, sapma və repressiya yönündən danışmışdım. Xüsusilə bu repressiya halının şəxslərin seksual fantaziyalarına necə təsir etdiyində söhbət açdım. Bu yazı isə daha çox obyekt münasibətləri ilə bağlı olacaq, ən bəsit izahı ilə obyekt dedikdə valideyn və ya baxım verən şəxs, münasibət isə o şəxslərdən doyma, tələbat ödənməsi və ya onların rolları vasitəsi ilə öyrənilən məqamlar əsasında yaranmış qarşılıqlı təsiri təmsil edir. Müvafiq ardıcıllıq ilə belə gedəcəyik: - Klein nə deyirdi? - Fairbairn nə deyirdi? - Winnicott nə deyirdi? - Bowlby nə deyirdi? - Mahler nə deyirdi? - Kernberg nə deyirdi? - Masterson nə deyirdi? - Ogden nə deyirdi? - Fonagy nə deyirdi? - Kohut nə deyirdi? - Bollas nə deyirdi? - Bick nə deyirdi? Obyekt münasibətləri nəzəriyyəsi klassik psixoanalizin instinktual modellərindən fərqli olaraq, insanın motivasiyasını daha çox əlaqə ehtiyacı , sevilmək arzusu və tərk edilmə qorxusu kimi sosial emosional mexanizmlərlə izah edir. Bu nəzəri çərçivə, Melanie Klein dan başlayaraq, Fairbairn, Winnicott, Mahler, Bowlby, Kernberg və başqaları tərəfindən inkişaf etdirilmiş, hər biri insanın daxili dünyasını daxili obyektlər , fantaziyalar və münasibətlərin izləri ilə izah etməyə çalışmışdır. Psixoanalitik düşüncənin tarixində “obyekt” anlayışı ilk olaraq Freudun işlərində rast gəlinir, lakin burada “obyekt” daha çox libidinal arzunun yönəldiyi hədəf — yəni bir insan, bir cisim və ya bir ideya kimi nəzərdə tutulurdu. Bu anlayışa görə, insan davranışının əsas motivasiyası həzz axtarışı və bu həzzin yönəldiyi obyektlər idi. Lakin 20 ci əsrin ortalarından etibarən inkişaf edən obyekt münasibətləri nəzəriyyəsi (object relations theory), bu yanaşmanı genişləndirərək diqqəti insanın digərləri ilə münasibətlərinə və bu münasibətlərin psixi quruluşa təsirinə yönəltdi. Artıq arzu sadəcə həzz yönümlü bir impuls deyil, əlaqə qurma və başqası ilə psixoloji bağ yaratma ehtiyacı kimi başa düşülməyə başladı. Bu nəzəriyyə çərçivəsində “obyekt” sözü daha çox insanlar , xüsusilə də erkən dövrdəki ana və ata fiqurları anlamında işlədilir. İddia olunur ki, uşağın bu ilkin münasibətləri — onun ana ilə bağlanması, ayrılması, onun varlığını necə hiss etməsi — sonradan özlük hissinin formalaşması, başqaları ilə münasibət qurma tərzi və psixopatologiyanın təməli üçün həlledicidir. Melanie Klein nə deyirdi? Klein’də Həsəd və Şükran Melanie Klein və onun davamçıları psixoanalitik düşüncəyə həsəd (envy) və şükran (gratitude) anlayışlarını çox önəmli iki daxili emosional dinamika kimi daxil etmişlər.  Həsəd nədir? (Envy)  Həsəd , başqasının sahib olduğu yaxşı bir şeyə qarşı duyulan qəzəb və dağıtmaq arzusu ilə qarışıq olan bir duyğudur. Klassik təriflə:  “Həsəd, yaxşı obyektin sahib olduğu yaxşılığı qəbul edə bilməmək və onu məhv etmək istəməkdir .”  Klein’a görə:   Körpə erkən mərhələdə ananın döşünü həm qidalandırıcı, həm də sevgi verici bir obyekt kimi təcrübə edir.   Bu “yaxşı döş” körpədə şükran və sevgi hissi ilə yanaşı həsəd də yaradır : “Niyə bu yaxşılıq yalnız ondadır?”   Əgər körpə bu həsədi tənzimləyə bilmirsə, yaxşı obyektə qarşı dağıdıcı impulslar inkişaf edir.   Bu da daha sonrakı mərhələlərdə sevgi, empatiya və minnətdarlıq duyğularının inkişafına əngəl ola bilər.  Şükran nədir? (Gratitude)  Şükran , yaxşı obyektin varlığına görə duyulan daxili minnətdarlıq, sevgi və qoruma istəyi dir. Bu hiss:  “Mənə yaxşılıq edənə qarşı borcluyam və onu qorumaq istəyirəm” şəklində yaşanır.  Klein və post Klein yanaşması:   Körpə ananı qidalandıran və sakitləşdirən bir obyekt kimi təcrübə etdikdə, ona qarşı sevgi və təşəkkür hiss edə bilər.   Şükran hissi, müdafiə mövqesindən sevgi mövqeyinə keçid deməkdir.   Bu da reallıqla daha sağlam bağlılıq , daxili obyektlərin bütövləşməsi və empatik münasibətlər qurma bacarığı ilə lənir.  Həsəd və şükran arasında balans Bu iki emosional dinamika daim bir birinə qarşı işləyir:    Həsəd dağıdıcı, şükran qoruyucu funksiyaya malikdir.   Həsəd dominant olduqda şəxs başqalarının yaxşılığına dözə bilmir, onları gözdən salmağa çalışır .   Şükran üstünlük təşkil etdikdə isə şəxs yaxşı obyektləri qorumağa, bağlanmağa və sevgi verməyə yönəlir.  Psixoterapiyada əhəmiyyəti:   Terapevt pasiyentin daxilindəki yaxşı obyektə qarşı həsəd hisslərini tanıyıb işləməlidir .   Pasiyentin terapevtə qarşı həsədi müalicəyə müqavimət formasında ortaya çıxa bilər (“sən yaxşısan, mən səndən nifrət edirəm”).   Terapiya içində şükran hissinin inkişafı şəfa prosesinin vacib hissəsidir. Həsəd və şükran, yalnız sosial duyğular deyil — daxili psixi dinamikanın əsas sütunlarıdır . Həsəd, sevgini zəhərləyə bilər. Şükran isə sevgini, empatiyanı və əlaqə qurmaq bacarığını gücləndirir.  Melanie Klein və Obyekt Münasibətləri Melanie Klein klassik Freudyen düşüncədən fərqli olaraq, psixodinamik inkişafın əsas mərhələlərinin ilk 1 ildə formalaşmağa başladığını irəli sürdü. Onun fikrincə, körpənin ilk obyektlə — adətən ana ilə — münasibəti, psixi strukturların, o cümlədən özlük , superego və psixotik müdafiə mexanizmlərinin bünövrəsini təşkil edir.  Paranoid şizoid və depressiv mövqelər Klein nəzəriyyəsində iki əsas inkişaf mövqeyi var: 1. Paranoid şizoid mövqe (0–6 ay):      Körpə dünyanı ”yaxşı” və “pis” obyektlərə bölərək qavrayır.      Ana sinə “yaxşı sinə” (doyuran, rahatlıq verən) və “pis sinə” (ac buraxan, yox olan) kimi parçalanır.       Parçalanma (splitting), proyektiv identifikasiya və idealizasiya kimi müdafiə mexanizmləri aktivdir. Gəlin bu müdafiə mexanizmlərinə biraz geniş baxaq: Əlbəttə. Parçalanma ( splitting ) — obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində və xüsusilə Melanie Klein tərəfindən irəli sürülən əsas müdafiə mexanizmlərindən biridir.  Parçalanma (Splitting) nədir? Parçalanma, uşağın və ya fərdin eyni obyektin həm yaxşı, həm də pis tərəflərini eyni anda qəbul edə bilmədiyi vəziyyətdə baş verir. Beləliklə, obyekt (məsələn, ana) “yaxşı” və “pis” obyektlərə ayrılır. Bu, psixikanın ilkin dövrlərində, xüsusilə paranoid şizoid mövqedə çox yayılmış müdafiə mexanizmidir. Körpə bu dövrdə ananı “doyuran, sevən” və “ac buraxan, incidən” olaraq iki fərqli obyekt kimi hiss edir.  Niyə baş verir? Körpəlik dövründə psixi inteqrasiya bacarığı hələ formalaşmayıb. Yəni körpə hələ bir insanın həm yaxşı, həm də pis ola biləcəyini qavraya bilmir . Bu səbəbdən onu incidən və ya ehtiyacını ödəməyən ananı “pis”, ehtiyacını qarşılayan və sevgi verən ananı isə “yaxşı” olaraq qəbul edir.  Böyüklərdə necə təzahür edir? Parçalanma müdafiə mexanizmi tam inteqrasiya olunmadıqda, şəxs:   İnsanları ya tam yaxşı (“mükəmməl, ideal”), ya da tam pis (“dəhşətli, qəddar”) kimi qavrayar.   Münasibətlərdə qarşı tərəfin kiçik bir davranışı ilə ideal obraz bir anda “düşmən” obrazına çevrilə bilər.   Bu hal şəxsiyyət pozuntularında , xüsusilə borderline şəxsiyyət pozuntusu nda çox müşahidə olunur.  Psixoanalitik dildə nə baş verir? Freudyen baxışda bu, ambivalentliyin tənzimlənməsi mexanizmidir. Yəni sevgi və nifrət, qəbul və rəddetmə kimi zidd hisslər eyni obyektə yönələ bilmədikdə, psixika bu obyektin fərqli “versiyalarını” yaradır və onları ayrı saxlayır. Klein üçün bu, həm də psixik strukturların yaranmasına , xüsusilə də daxili obyektlər sisteminin formalaşmasına zəmin yaradır.  Proyektiv identifikasiya ( projective identification ) anlayışı Melanie Klein tərəfindən irəli sürülmüş, daha sonra Bion və digər obyekt münasibətləri nəzəriyyəçiləri tərəfindən inkişaf etdirilmiş mühüm psixoanalitik mexanizmdir .  Proyektiv identifikasiya nədir? Bu mexanizm, şəxsin içindəki qəbul olunmayan, narahatverici duyğu, impuls və ya özünün bir hissəsini başqa bir insana proyeksiya etməsi , lakin bununla kifayətlənməyib həmin şəxsin bu proyeksiyanı mənimsəməsinə, yaşamasına və ona uyğun davranmasına səbəb olmasıdır . Sadə dillə:   Mən içimdəki bir hissi daşıya bilmirəm   Onu sənə yönləndirirəm (proyeksiya)   Səni bu hissi yaşamağa, göstərməyə “mecbur” edirəm   Beləliklə bu hissi kənarda “görürəm”, amma əslində öz hissimdir  Klassik nümunə Bir şəxs öz içindəki aqressiyanı qəbul edə bilmir. Bu aqressiyanı başqa bir insana yönləndirir və o insanı aqressiv kimi görməyə başlayır . Davamında həmin insan da bu münasibətə reaksiya olaraq həqiqətən aqressiv davranmağa başlayır.  Psixoterapiyada necə hiss edilir? Terapevt bu mexanizmi xüsusilə sərhəd xəttində olan pasiyentlərlə işləyərkən tez tez yaşayır. Məsələn:   Pasiyent öz içindəki nəzarətsiz qorxunu terapevtə ötürür   Terapevt özünü təəccüblü şəkildə narahat, kontrolsuz və panikada hiss edir   Bu, terapevtə pasiyentin iç dünyasını birbaşa yaşamaq imkanı verir  Digər müdafiə mexanizmlərindən fərqi Proyeksiya sadəcə bir hissi başqasına yönləndirməkdir.  Proyektiv identifikasiya isə: 1. Hissin başqasına proyeksiya olunması 2. Qarşı tərəfin bu hissi mənimsəməsi 3. Qarşı tərəfin bu proyeksiyaya uyğun davranmağa təşviq edilməsi prosesidir. Proyektiv identifikasiya yalnız müdafiə mexanizmi deyil — eyni zamanda emosional rabitə formasıdır . Patoloji olduğu kimi, normal inkişafda və yaxın münasibətlərdə də özünü göstərə bilər. idealizasiya obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində geniş işlənmiş və müxtəlif analitiklər tərəfindən fərqli kontekstlərdə şərh edilmiş əsas müdafiə mexanizmlərindən biridir .  İdealizasiya nədir?  İdealizasiya — bir şəxsin (və ya obyektin) yalnız mükəmməl, ideal xüsusiyyətlərinin qəbul edilməsi , mənfi, məyusedici və ya təhdidedici cəhətlərin isə inkar edilməsi və ya qəbul edilməməsi dir. Bu, uşağın və ya böyüyün daxili təhlükəsizlik ehtiyacını qorumağa yönəlik primitiv (ilk) müdafiə mexanizmi dir.  Obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində idealizasiya  1. Melanie Klein:   Klein’a görə, erkən mərhələdə uşaq ”yaxşı döş” və “pis döş” arasında parçalanmış təcrübələr yaşayır.   Yaxşı obyektin qorunması üçün uşaq onu idealizə edir — sanki o obyekt yalnız yaxşıdır, heç vaxt zərər verməz.   Bu mexanizm, paranoid şizoid mövqe nin bir hissəsi kimi ortaya çıxır.   Lakin daha sonra, depresif mövqeyə keçid zamanı uşaq anlayır ki, yaxşı və pis eyni obyektdə birləşə bilər — bu isə idealizasiyanın zəifləməsi və real obyektin qəbuluna keçid deməkdir. 2. Otto Kernberg: - Kernberg idealizasiyanı sərhəd şəxsiyyət quruluşu nun mərkəzi müdafiəsi kimi görür. - Sərhəd xəttində olan insanlar qarşılarındakı şəxsləri ya tamamilə yaxşı, ya da tamamilə pis görürlər (splitting). - İdealizasiya burada obyekti “bütöv şəkildə yaxşı” kateqoriyasına salmaq üçündür. - Əgər obyekt məyusedici bir davranış göstərirsə, idealizasiya sürətlə devalvasiyaya çevrilə bilər.  Niyə istifadə olunur? - İç dünyadakı qarışıqlığı azaltmaq üçün : Uşaq və ya yetkinlikdəki şəxs, ambivalent duyğularla baş etməyə hazır olmadıqda obyektləri ya ideal, ya da qorxulu görür. - Təhlükəsizlik və bağlılıq ehtiyacını təmin etmək üçün : Xüsusən erkən bağlanma fiqurlarının idealizə olunması, uşağın emosional sağ qalması üçün vacib olur. - Reallıqdan qaçmaq üçün : Həqiqi frustrasiya və ya çatışmazlıqla üzləşməmək üçün obyekt reallıqdan ayrılıb ideal obrazla əvəzlənir.  Psixoterapiyada necə görünür? - Pasiyent terapevti həddindən artıq müdrik, şəfqətli, “xilaskar” kimi görə bilər. - Bu, müalicənin başlanğıcında terapevtə bağlılığı təmin etsə də, tədricən reallaşdırılmalı və parçalanmalıdır ki, pasiyent öz reallığını daha yetkin şəkildə tənzimləyə bilsin. - Əks halda idealizasiya devalvasiya, qəzəb və ayrılma qorxusu ilə lənə bilər . İdealizasiya həm inkişafın normal mərhələsində görünən, həm də patoloji səviyyədə donub qalmış bir müdafiə forması ola bilər. Psixoanalitik terapiya bu mexanizmin reallığa yaxınlaşaraq inteqrasiya olunmasına kömək edir.      Bu dövrdə arzu və həzz obyektə yönəlməkdən daha çox yaşamaq və yox olmaq qorxusu üzərində quruludur. 2. Depressiv mövqe (6 ay və sonrası):      Körpə ananı bir bütöv varlıq kimi dərk etməyə başlayır: həm yaxşı, həm də pis tərəfləri olan bir ana.   Bu dəyişiklik günahkarlıq , itki qorxusu və reparativ impulslar (zərər vermək qorxusu və düzəltmək arzusu) ilə müşayiət olunur.      Bu mərhələ empatiyanın, sevginin və daxili inteqrasiyanın başlanğıcıdır.  Daxili obyektlər Klein üçün “obyekt” yalnız xarici insan deyil, həm də daxildə daşıdığımız onun fantaziyalaşdırılmış təmsilidir . Yəni körpə üçün ana sinəsi bir real orqan olmaqdan çox, onun psixikasında arzu və qorxuların proyeksiya olunduğu bir daxili obrazdır.  Fantaziya və Arzu Klein fantaziyanı (phantasy) instinktual həyatın ayrılmaz hissəsi sayır. Körpənin ətraf dünyaya yönəlik arzu və aqressiyası onun daxili obyektlər sistemində iz buraxır və bu fantaziyalar gələcək münasibətlərin strukturuna çevrilir. Melanie Klein in nəzəriyyəsi müasir psixoanalizdə xüsusilə şəxsiyyət pozuntularının , uşaqlıq travmalarının və psixotik təzahürlərin anlaşılmasında böyük rol oynayır. Bir sözlə Klein nə deyirdi? Melanie Klein, klassik Freudyen psixoanalizə uşaq müşahidələrini və erkən münasibətləri mərkəzə qoyaraq radikal bir dönüş verdi. Onun əsas ideyası, uşağın dünyanı və özünü anlamasının, ilk obyekt — adətən ana — ilə münasibəti çərçivəsində formalaşdığıdır. Kleinə görə, körpənin psixikası doğumdan etibarən aktivdir və ana döşü ya “yaxşı”, ya da “pis” olaraq parçalanır. Bu parçalanma müdafiə mexanizmi kimi işləyir — sevgi və nifrət bir arada mövcud ola bilmədiyi üçün psixika onları ayrı tutmağa çalışır. Bu erkən dövrdə körpə, hiss etdiyi daxili gərginlik və aqressiyanı “pis obyekt”ə — məsələn, qidalandırmayan ana döşünə — proyektiv identifikasiya yolu ilə ötürür, yəni içindəki dözülməz hissləri sanki xaricdəki bir varlığa yerləşdirir. Sonra isə həmin varlıqla davranaraq əslində öz içi ilə mübarizə aparır. Tədricən, inkişaf etdikcə uşaq başa düşür ki, “yaxşı” və “pis” döş əslində eyni anaya məxsusdur. Bu, depressiv mövqeyin başlanğıcıdır. Artıq uşağın içində günahkarlıq və təmir etmək ehtiyacı doğur. Uşaq həm sevər, həm də zərər verdiyi obyektin eyni şəxs olduğunu dərk etməyə başlayar. Bu isə daha yetkin, inteqrasiya olunmuş bir psixi struktura keçidi təmin edir. Kleinə görə, bütün bu erkən daxili münasibətlər və müdafiə mexanizmləri ömrümüz boyu bizdə yaşamağa davam edir — münasibətlərdə, fantaziyalarda, konfliktlərdə və hətta yaradıcı fəaliyyətlərdə təzahür edir. O, nevroz və psixoz arasında fərqi də bu erkən mərhələlərin işlənmə dərəcəsinə görə ayırd edirdi. Bir cümlə ilə desək, Klein “insan öz psixikasının içində olanları xaricə ötürərək, sonra isə onlarla münasibət quraraq yaşayır” demək istəyirdi. Bərdə,02.11.25

Psixoanalizdə həzz anlayışı Rastına mütləq çıxıbdır, videoda bir fəlsəfə müəllimi Şopenhauren kədərli paradoksundan danışır: “Arzuya çatmaqla xoşbəxtlik qazanacağımıza inanırıq. Amma bəlkə də arzu bir qapıdır — və o qapının arxasında bizi gözləyən şey, ya yenidən ac qalmaq, ya da doymuş halda sıxıntıya qərq olmaqdır.” Yəni arzu var, qovuşmamaq var, ac qalmaq var, həsəd və ya həsrət var, ya da arzu var, qovuşmaq var, qovuşmağın nəşəsini dadmadan yeni arzulara yelkən açmaq var. Xoşbəxtlik isə yoxdur. Bu tam da Freudun arzu ilə bağlı təsviridir, o arzu həzzə deyil, məhrumiyyətə əsaslanır deyə vurğulayırdı. Bu yazıda və bir gün istəyimi reallaşdıra bilsəm kitabda arzu, həzz, repressiya, simptom, müdafiə mexanizmləri, yuxular, dil sürüşmələri, unutma, incəsənət və.s. barədə dilim döndükcə danışmağa çalışacam. Arzular, insan ruhunun ən canlı və sirli təzahürlərindən biridir. Lakin bu arzular heç vaxt tam sərbəst və açıq şəkildə ifadə olunmur. Uşaqlıq dövründə, xüsusilə Edipal kompleks mərhələsində, arzuların qarşısına daxili qorxular və sosial məhdudiyyətlər çıxır. Bu dövr arzunun dəfn edilməsində, yəni basdırılmasında əsas mərhələ hesab olunur. Arzu bədən, həzz, rahatlığa qaçış və narahatlıqdan qaçışın simvolu kimi göründüyü halda bir digər tərəfdən də adətən fərdlərin birləşərək cəmiyyət olması, mədəniyyət qurmasının önündəki əngəl olaraq görülə bilirlər. Arzu nə qədər ictimai ola bilər ki? Dolayısı ilə daha çox onu individual adlandırmaq olar, Freuda görə arzu qismi insan ruhunun daha çox seksuallığa və həzzə yönəlikdir, belə bir paradoks ortaya çıxır, əgər cəmiyyətdə onu təşkil edən fərdlərin hamısı seksual maraqlar, cinsi impuls, arzu daşıyır, bunun doğru olmayan ifadəsi onları təcridə aparır və basdırma, repressiya halı onları daxili konfliktə düçar edirsə biz arzulara belə bir çərçivə gətirə bilərik: Arzu və həzz hər kəsin sahib olduğu, çox az kəsimin ona sahib olduğunu etiraf edə bildiyi, insanları anlayış olaraq bir çətir altına yığsa da, birlik sözü ilə yanaşı gəlməyib onları eyni hissi paylaşan “yalnızlar” halına gətirən fenomendir. İnsanın sosial parametrləri olaraq adlandıracağım “parlaq tərəfi”, yəni sosial, mədəni, əxlaqi və məntiqi çərçivələri gərəyi həzz və arzu adətən “baş qoşulmayan” sinif şagirdi mövqeyinə keçə bilir, amma biraz da sanki yeniyetmə məktəbli kimidir, basdırmağa, səsini kəsməyə çalışsan da uzaqdan öz nəğməsini oxumağa davam edir, şeirlər yazdırır, heykəllər düzəltdirir, rəsmlər çəkdirir, musiqi bəsdələdir. Ürəyinin soyuması üçün sənəti və ədəbiyyatı bəzən sənə vasitə olaraq verir. Biraz bu günlərdə köhnəyə dönüb qayıdıram, nə bilim mindfulness ilə də tanışam, poli vagal nəzəriyyə ilə bağlı da əlimdə əsərlər var, ancaq sanki bunlar mənə insana bələdləşmə vasitəsi deyil, reaksiyalarını susdurmaq kimi görünür, anlamaq deyil, öyrətmək prosesi kimi görünür. O üzdən öz yuxularım daxil aylardır bir çox nüansa Freudun eynəkləri ilə baxıram, siz də bunu irəliləyən hissələrdə görəcəksiniz.  Freud: Həzz, Arzu və Psixi Struktur  Həzz Prinsipi və Reallıq Prinsipi Freud un nəzəriyyəsində insan psixikası əsasən həzz prinsipinə tabedir: orqanizm ağrıdan qaçmaq və həzz almaq istəyir. Körpəlik dövründə bu prinsip ön plandadır. Lakin inkişafla birlikdə reallıq prinsipi yaranır və insan sosial qaydalar, normativlərlə hesablaşmağa başlayır. Ego bu iki prinsip arasında vasitəçilik edir.  İd, Ego, Superego Freud psixi strukturu belə təsvir edir:  İd (Das Es): Orijinal instinktiv enerji mənbəyidir. Libido (seksual enerji) və ölüm instinkti (Thanatos) burada yerləşir. İd zaman və məkan tanımaz, qeyri məntiqidir .  Ego (Das Ich): Reallıqla uyğunlaşma təmin edən mərkəz. Müdafiə mexanizmləri də burada işləyir. Superego (Das Über Ich): Mənəvi qadağalar, daxili səs, utanma və vicdan hissi. Arzular İd də yaranır, Superego onları bastırır, Ego isə bu ikisi arasında tarazlıq yaratmağa çalışır.  Arzunun Mənşəyi və repressiya Freud a görə arzu ilk növbədə körpəlikdəki çatışmamış həzzin təkrarı dır. Bu, ilkin obyektlərə (ana döşü, ana figuru və s.) bağlıdır. Arzuların çoxu ictimai və mənəvi səbəblərlə dəfn olunur , lakin tam yox olmur – simptom, yuxu, sürüşmə və dil səhvləri şəklində geri dönür.  Libido və Psixoseksual İnkişaf  Freud insan inkişafını libidinal mərhələlərə bölür:  Oral mərhələ (0– yaş): ağız, əmizmə  Anal mərhələ ( – yaş): nəzarət, saxlama/buraxma  Fallik mərhələ ( – yaş): oidip kompleksləri, cinsi kimlik  Latent mərhələ ( – yaş): libidinal enerjinin sublimasiyası  Genital mərhələ ( + yaş): yetkin cinsi identifikasiya Arzular bu mərhələlərin hər birində fərqli formalar alır. Hər hansı bir mərhələdə “fiksasiya” olarsa, gələcək şəxsiyyət strukturuna təsir edir. Həzzin Qadağası Freud üçün mədəniyyətin özü həzzin bastırılması ilə qurulub. Cəmiyyət fərdi arzuları qadağan etməli olur ki, kollektiv birlik mümkün olsun. Bu isə nevrozlara və qayıdan arzulara səbəb olur. Yuxularda arzu Yuxular, Freud a görə, reallaşa bilməyən arzuların təhrif olunmuş ifadəsidir. Freud yuxuları bastırılmış arzuların təhrif olunmuş təzahürü kimi izah edirdi. Məsələn:  Reallıqda : Bir adam iş yoldaşının həyat yoldaşına qarşı gizli cinsi maraq hiss edir, lakin bu arzu sosial və mənəvi baxımdan qəbuledilməz olduğu üçün bastırılır .  Yuxuda : Həmin adam özünü o qadınla deyil, bir restoranda yemək yeyərkən görür. Qadın oxşarı bir xidmətçidir və ona desert verir. Ətraf isə rahat və isti atmosferdədir.  Şərh: Bu yuxu təmiz və təhlükəsiz görünür, lakin psixoanalitik təhlil göstərir ki:    Restoran – həzzin məkanıdır,    Desert almaq – arzu olunan obyektin simvoludur,    Xidmətçi qadın – real qadının simvolik əvəzidir. Yuxuda arzu dolayı və təhrif olunmuş şəkildə ifadə olunur ki, senzura (Superego) onu birbaşa buraxmasın. Freud bunu ”arzu təhrifi” (wish fulfillment via disguise) adlandırırdı. Freudun nəzəriyyəsində göz qaçırmalar , dil sürüşmələri , zarafatlar və digər “kiçik gündəlik səhvlər” – onun “Psixopatologiya gündəlik həyatda” ( 90 ) adlı əsərində geniş təhlil olunur. Bunlar şüuraltının arzu və meyllərinin, təzyiqə baxmayaraq, təzahür etdiyi çatlaq nöqtələr sayılır. 1. Dil sürüşməsi (Versprechen / slip of the tongue) Şüuraltı bir fikir və ya arzu, dilin səhvən başqa söz yerinə onu deməsi ilə özünü göstərir.  Misal : Bir şəxs patronuna demək istəyir: “Bu gün çox çalışacam.” Amma səhvən deyir: “Bu gün çox qarışacam .” → ”Qarışmaq” sözündə şəxsin işindən narazılığı və istəmədən bir konfliktə səbəb olmaq arzusu təzahür edir. 2. Göz qaçırma (Vergessen / forgetting) Şəxsin konkret bir şeyi – ad, yer, tapşırıq və s. – unutması da arxasında şüuraltı arzu və müqavimət daşıya bilər.  Misal : Kimsə sevgilisi ilə getməli olduğu görüşü “unudursa”, bu unutqanlıq arxasında getmək istəməmək və ya münasibətdə təzyiq hissi kimi şüuraltı səbəblər ola bilər. 3. Zarafat (Witz / joke) Freuda görə zarafatlar da şüuraltının təhlükəsiz şəkildə özünü ifadə etdiyi kanallardan biridir.  Misal : Bir şəxs həmkarına deyir: “Qırx yaşına çatdın, hələ də uşaqlıq edirsən!” Və sonra gülür: “Əslində, paxıllıq edirəm, sən heç dəyişmirsən!” → Burada həm zarafat, həm də şüuraltı paxıllıq eyni anda ifadə olunur. Bu üç nümunədə id in (arzular), superego nun (təzyiqlər) və ego nun (uyğunlaşdırma) qarşılıqlı oyunu aydın görünür. Onlar şüuraltı materialın davranış və nitqdə necə sızdığını göstərir. Freud üçün təmas və toxunuş birbaşa psixoseksual inkişafın, xüsusilə ilkin mərhələlərin — oral və anal fazaların — əsas elementlərindən biri idi.   . Oral faza və təmas   Körpə üçün dünyanı anlamağın ilk yolu ağız və təmasdır.   Ana döşü ilə təmas — həm qidalanma, həm sevgi və təhlükəsizlik mənbəyidir.   Bu mərhələ erkən şəxsiyyət strukturunun, sevgi və güvən bazasının formalaşmasında önəmlidir.   Freud oral təmas vasitəsilə ilkin həzz və narahatlıqların dərk edildiyini düşünürdü.  . Anal faza və toxunuş   Bu mərhələdə uşağın nəzarət və azadlıq hissi inkişaf edir.   Tualet təlimi və anal bölgənin toxunuşu ətrafındakı münasibətlər uşağın özünü və başqalarını anlamaqda rol oynayır.   Freudun fikrincə, anal fazadakı toxunuş təcrübələri şəxsin gələcəkdə idarəetmə, sərtlik və ya qayğıkeşlik kimi davranışlarının kökündə dayanır.  . Təmasın psixoloji mənası   Təmas sadəcə fiziki deyil, emosional əlaqənin təməlidir.   Ergenlik və yetkinlikdə toxunuşun olmaması və ya zəifliyi, emosional bağların pozulmasına, tənhaqlığa səbəb ola bilər.   Təmas həm də “arzu” və “həzz”lə əlaqəli dərin şüuraltı təzahürdür. 4. Simvolik təmas və toxunuş Freudun psixoanalizində toxunuş həm real, həm də simvolik ola bilər. Məsələn, bir jest, sarılma, hətta sözlərlə ifadə olunan yaxınlıq da toxunuşun simvolik ekvivalenti kimi qəbul edilir. Yəni Freud üçün təmas və toxunuş həm ilkin həzz mərkəzləri, həm də şəxsiyyətin psixoseksual inkişafında fundamental əlaqə vasitələri idi. Bu təcrübələr insanın dünyaya, özünə və başqalarına münasibətini formalaşdırır. Mədəniyyət — arzuları və həzzi tənzimləmə sistemi kimi — insanların impulsiv təbiətini məhdudlaşdırır, amma bunun yerinə daha yüksək səviyyəli yaradıcılıq, əlaqələr və ictimai struktur qurur. Arzular basdırıldıqca, onların enerjisi mədəni fəaliyyətlərə çevrilir. Freudun mədəniyyət və arzu münasibətində “xədim edilmə qorxusu” (castration anxiety) xüsusi yer tutur, xüsusilə cinsi arzuların basdırılmasında. Castration anxiety və arzunun basdırılması    Freud üçün castration anxiety uşaqlıqda oğlan uşağının atasından cəza görmə ehtimalı kimi qorxudur, xüsusilə Oedipal mərhələdə atasına qarşı hiss etdiyi rəqabət və analıq sevgisi fonunda.   Bu qorxu arzuların, xüsusilə cinsi arzuların basdırılmasına səbəb olur — çünki arzularını açıq ifadə etsə, “cəzalanacaq” kimi bir daxili qorxu yaranır.   Beləliklə, xədim edilmə qorxusu arzunun şüuraltına çəkilməsinə güclü təsir edir və mədəniyyətin tənzimləyici funksiyasının əsas mexanizmi kimi çıxış edir. Mədəniyyət və qorxu əlaqəsi   Mədəniyyət fərdlərin bu instinktiv arzularını qorxu və cəza ilə idarə edir.   Bu da insanlarda özünə nəzarət və sosial qaydalara uyğunlaşma mexanizmini gücləndirir.   Castration anxiety kimi qorxular mədəni normativlərin mənimsənilməsində bir növ daxili nəzarət mexanizmi rolunu oynayır.  Arzunun basdırılması təkcə arzunun sosial səbəblərlə (qaydalar, nizam) bağlı deyil, həm də daxili, psixoloji qorxu mexanizmləri ilə—xüsusilə xədim edilmə qorxusu ilə bağlıdır. Arzular, insan ruhunun ən canlı və sirli təzahürlərindən biridir. Lakin bu arzular heç vaxt tam sərbəst və açıq şəkildə ifadə olunmur. Uşaqlıq dövründə, xüsusilə Edipal kompleks mərhələsində, arzuların qarşısına daxili qorxular və sosial məhdudiyyətlər çıxır. Bu dövr arzunun dəfn edilməsində, yəni basdırılmasında əsas mərhələ hesab olunur. Bu yazıda Edipal kompleksin arzuların formalaşması və basdırılması prosesində oynadığı rolu psixoanalitik perspektivdən araşdıracağıq.  Arzular insan psixikasının əsas hərəkətverici qüvvəsidir. Lakin onların həmişə açıq ifadəsi mümkün deyil; mədəniyyət, ailə və daxili qorxular onları basdırır.  Edipal kompleks nədir?   Uşağın ana ata münasibətlərində keçirdiyi psixoseksual inkişaf mərhələsi. Oğlan uşağı atasına rəqabət aparır, anaya qarşı məhəbbət hiss edir.  Arzunun dəfn edilməsinin mexanizmi    Edipal kompleksdə uşağın içində yaranan “xədim edilmə qorxusu” arzuları basdırır, psixikada cəzalandırılma ehtimalı kimi təzahür edir.  Castration anxiety nin rolu Bu qorxu arzunun şüuraltına çəkilməsinə, sosial normlara uyğunlaşmaya yol açır. Mədəniyyətin və nizamın yaranması    Edipal kompleksdən keçid, arzuların mədəniyyətin tələblərinə uyğun formalaşmasına zəmin yaradır.  Arzunun basdırılması və psixikanın formalaşması    Edipal kompleks arzuların basdırılması və psixikanın formalaşması üçün açar mərhələdir.  Edipal kompleks nədir? Edipal kompleks, Sigmund Freudun psixoseksual inkişaf nəzəriyyəsində uşağın yaş arasında yaşadığı mərhələdir. Bu dövrdə oğlan uşağı anasına qarşı güclü məhəbbət hiss edir, atasını rəqib kimi görür və onun yerini almaq istəyir. Bu duyğular həm cazibədar, həm də qorxulu olur, çünki ata uşağın əsas təhlükə mənbəyidir. Qız uşağı üçün isə bu kompleks fərqli şəkildə analığın rolu və atasına qarşı münasibət kimi təzahür edir.  Arzunun dəfn edilməsinin mexanizmi Edipal kompleksdə yaranan “xədim edilmə qorxusu” (castration anxiety) uşağın arzularını basdırması üçün əsas mexanizmdir. Bu qorxu uşağın öz istəklərini və impulslarını ifadə etməkdə çəkindirməsinə səbəb olur. Arzular basdırılır, yəni şüuraltına çəkilir, orada gizlənərək müxtəlif simptom və ya təzahürlərlə üzə çıxır. Bu basdırılma uşağın həm sosial normalara, həm də ailə strukturuna uyğunlaşması üçün vacibdir.  Castration anxiety nin rolu Bu qorxu uşağın atasından gələn cəza ehtimalı ilə əlaqələndirilir. Ata uşağın anaya qarşı duyduğu məhəbbəti və rəqabəti cəzalandıra bilər, bu da uşaqda narahatlıq və qorxu yaradır. Nəticədə, uşağın arzuları təzyiq altında qalır və şüuraltına çəkilir. Bu qorxu eyni zamanda superego nun (vicdanın) inkişafına təkan verir, yəni uşağın daxili nəzarət sistemi formalaşır.  Mədəniyyətin və nizamın yaranması Edipal kompleksdən keçid, uşağın arzularını mədəni və sosial norma ilə uyğunlaşdırmaq üçün zəruri mərhələdir. Arzular basdırılır və nəzarət altına alınır, bu da fərdin mədəniyyətə inteqrasiyasına xidmət edir. Mədəniyyət özü də bu arzuların müəyyən dərəcədə məhdudlaşdırılması və nizamlanması üzərində qurulub. Bu proses fərdin sosial həyatının və psixikanın balansının təminatçısıdır. Arzunun basdırılması və psixikanın formalaşması Edipal kompleks arzuların basdırılması üçün açar mərhələdir. Burada yaranan qorxu və basdırılma psixikanın inkişafı, superego nun formalaşması və fərdin sosial həyata uyğunlaşması üçün əsasdır. Arzunun tam sərbəst ifadəsi mümkün olmasa da, bu basdırılma prosesinin özü fərdin daxili aləminin mürəkkəbliyi və mədəniyyətlə əlaqəsinin təməlində durur. Arzu, Basdırma və Simptom: Psixoanalizin Üçlüyü  Arzu Psixoanalizdə arzu, şüuraltında gizlənən və insanın daxili dünyasını hərəkətə gətirən əsas qüvvədir. Arzu, bir tərəfdən təmkinlə ifadə olunmayan, başqa tərəfdən isə fərdin həyatına mənasını verən istək və ehtiyacları ehtiva edir. Freud üçün arzu, “təhlil ediləcək mətndir” – yəni insanın bilinməyən, gizli və bəzən təhqir edilən tərəflərini ortaya qoyan bir dil kimi qəbul edilir.  Basdırma (Repressiya) Arzuların hamısı şüur səviyyəsində sərbəst ifadə olunmur, çünki sosial, mənəvi və əxlaqi məhdudiyyətlər onları məhdudlaşdırır. Basdırma – arzuların, düşüncələrin və yaddaşların şüuraltına çəkilməsi prosesi – psixikanın özünü qoruma mexanizmidir. Basdırma sayəsində insan arzu və istəklərinin yaratdığı daxili konfliktlərdən və narahatlıqlardan qismən azad olur. Lakin bu basdırılan məzmun tamamilə yox olmur, o, gizli şəkildə qalır və fərdin davranışlarına, xəstəliklərinə təsir edə bilər.  Simptom Simptom, basdırılan arzuların və konfliktlərin şüuraltından dolayısı yolla, simvolik formada ortaya çıxmasıdır. Psixoanalitik düşüncədə simptom, gizlədilmiş arzunun təzahürüdür, lakin o, həm də arzu ilə tam eynilik daşımır; simptom arzuya təhrif edilmiş şəkildə, bəzən əks və ya maskalanmış formada görünür. Məsələn, nevrozlarda, fobiyalarda, obsesiyalarda fərdin narahatlıq yaratmaması üçün arzu basdırılır, amma bu arzu simpton formasında müxtəlif psixoloji və bədən simptomları ilə özünü göstərir. Arzu insanın daxili istəkləri, basdırma onları gizlədən qoruyucu mexanizmdir, simptom isə basdırılan arzuların gizli dilidir — psixikanın şüurdan gizli, lakin ifadə tərzidir. Arzu və Müdafiə Mexanizmləri  Arzu İnsanın iç dünyasında yaranan istək və ehtiyacların ifadəsidir. Bu arzular bəzən şüurda ifadə oluna bilməz, çünki sosial normalar, mənəvi tələblər və fərdin özünə qarşı tələbləri onları məhdudlaşdırır.  Müdafiə mexanizmləri Arzular və onların doğurduğu daxili konfliktlər insanın psixikasında narahatlıq yaratdıqda, psixika onları qorumaq üçün müdafiə mexanizmlərinə əl atır. Bu mexanizmlər, fərdin psixoloji tarazlığını qorumağa xidmət edir və arzu ilə gerçəklik, supereqo arasında yaranan gərginliyi azaldır.  Əsas müdafiə mexanizmləri və arzularla əlaqələri: - Basdırma (Repressiya): Arzular, düşüncələr və hisslər şüurdan uzaqlaşdırılır, gizlədilir. Basdırma arzu və istəklərin şüuraltına çəkilməsi ilə daxili gərginliyi azaldır. - İnkar (Denial): Gerçəklik və arzular arasında konflikt olduqda, fərd arzu və ya həqiqəti qəbul etməmək üçün inkar edir. - Proyeksiya: Fərd öz arzularını, duyğularını və impulslarını başqalarına aid edir, beləliklə daxili konfliktlərdən qorunur. - Rasionalizasiya: Arzunun gerçəkliyi qəbul etməyən tərəfi üçün məntiqi və sosial cəhətdən qəbul edilən səbəblər uydurulur. - Sublimasiya: Sosial qəbul edilən və yaradıcı fəaliyyətlərlə arzu və impulsların enerjisi yönləndirilir, məsələn, sənət, idman və s. - Haqqında çox danılmayan müdafiə mexanizmi “Omnipotensiya”  Omnipotensiya və Arzu ilə əlaqəsi  Omnipotensiya — fərdin özünü hər şeyə qadir, nəzarət edə bilən, hətta daxili aləmindəki impuls və arzulara tam hakim kimi hiss etməsidir. Bu, bir müdafiə mexanizmi kimi narsisistik quruluşda tez tez rast gəlinir.  Məsələn: “ Mən hisslərimə hökm edə bilən biriyəm ” — bu cür fikir, daxildə idarəolunmaz bir arzunun (məsələn, yaxınlıq, cinsi istək və ya qəzəb) qarşısını almaq üçün istifadə edilə bilər. Əslində, hisslər onu çaşqın və zəif hiss etdirə bilər, lakin omnipotensiya bu zəifliyin inkarıdır.  Omnipotensiya və Arzu arasında dinamika: - Arzunun basqılanması üçün istifadə olunur. Fərd arzusunu “kontrol altına aldığını” düşünərək onu inkar edir. - Supereqonun tələbini yerinə yetirir. “Yaxşı və güclü insan hisslərinə uymamalıdır” inancı ilə uyğunlaşır. - Real gücsüzlük hissini kompensasiya edir. Fərd daxili narahatlıqla üzləşmək əvəzinə “güc” illüziyası yaradır.  Psixoanalitik baxımdan: Omnipotensiya, uşaq psixikasının ilkin mərhələsinə (Freudda “narsisistik faza”, Lacanda “imaginér mərhələ”) aid edilir və arzunun qarşısını almaq üçün bir defans olaraq inkişaf edir. Bu, arzunun sərbəst ifadəsinə mane olur və psixodinamik simptomların formalaşmasına səbəb ola bilər. Arzular insan psixikasının əsas hərəkətverici qüvvəsidir, müdafiə mexanizmləri isə bu arzuların sosial və mənəvi məhdudiyyətlərə toqquşduqda yaratdığı narahatlığı azaltmaq üçün istifadə olunan avtomatik psixoloji strategiyalardır.  Bədənin Parçaları Həzz Obyekti Kimi Freudun psixo seksual inkişaf nəzəriyyəsində bədənin müəyyən bölgələri — ağız, anus, genitaliya — müxtəlif inkişaf mərhələlərində həzzin mərkəzi kimi çıxış edir. Bu bölgələrə erogen zonalar da deyilir və arzu bu bölgələr ətrafında formalaşır. Ağız – Oral faza Yenidoğulmuş uşaq üçün ağız həm həyatverici (ana südü), həm də həzz verici yerdir. Əmmək, dişləmək, udmaq və hətta danışmaq — ağız üzərindən əldə olunan həzzin fərqli formalarıdır.  Bu mərhələdə arzu qəbul etmə və bağlanma ilə əlaqəlidir. Anus – Anal faza İki yaş civarında uşağın tualet təlimi ilə tanış olduğu dövrdür. Bu mərhələdə nəzarət etmə, buraxma, tutma kimi funksiyalar üzərindən həzz təcrübəsi baş verir.  Arzu bu mərhələdə idarə etmə , verib alma və müstəqillik hissləri ilə bağlıdır. Genitaliya – Fallik/Oidipal faza Uşaq bədənində cinsiyyət bölgəsinin fərqinə varır və arzu burada sevilmək , bəyənilmək və ayrı seçkilik edilmək ehtiyacları ilə bağlanır. Freud üçün buradakı ən əhəmiyyətli dönüm nöqtəsi Oidipal konfliktdir.  Psixoanalitik Simptomlar və Bədən Bəzən arzu birbaşa ifadə oluna bilmədikdə, bədənin müəyyən bölgələrində psixogen simptomlarla (həssaslıq, ağrı, funksional pozuntu) təzahür edə bilər. Arzunun bu şəkildə bədənə yayılmasına na “isterik konversiya” deyilir.  Qarşı Tərəfdə Arzu Obyekti Kimi Bədən Hissələri – Lacan və Freudyan baxış Qarşı tərəfdə bədənin müəyyən hissələrinin arzu obyektinə çevrilməsi həm fərdi təcrübə, həm də mədəni kodlarla formalaşır. Psixoanalitik baxışla isə bu, subyektin çatışmazlıq hissi və fantaziyası ilə birbaşa əlaqəlidir. Gözlər Lacan üçün baxış obyektləşdiricidir. Gözlər həm nəzarət edən , həm də arzu doğuran obyektə çevrilə bilər. Qızğın və ya utancaq baxış, arzu ilə iç içə keçə bilər. Dodaqlar və Ağız Freudun oral fazasında qalan arzular qarşı tərəfin ağız bölgəsini arzu obyektinə çevirə bilər. Öpüş, dişləmə arzunun birbaşa ifadəsidir.  Boyun və qulaq bölgəsi Daha incə, intim və qorunan bölgələr olduğundan fetişistik olaraq arzu obyektinə çevrilə bilər. Bu bölgələrə yönələn arzu tez tez gizli həzz və təhlükəli yaxınlıq kimi təcrübə olunur.  Əllər Əllər həm toxunma arzusu , həm də toxunulma arzusu ilə bağlıdır. Psixoseksual inkişafda əllər vasitəsilə olan ilk təmaslar, sonradan qarşı tərəfin əllərini arzu obyektinə çevirə bilər. Sinə və omba bölgəsi Cinsi yetkinliklə birgə bu bölgələr, bioloji cinsiyyətin simvolları olaraq arzunun mərkəzinə gəlir. Əsasən heteroseksual və ya cəmiyyətin normativ baxışları ilə arzu cəmlənir bu hissələrdə. Fetişizmin rolu Lacana görə, bəzən arzu “obyekt a” ilə simvollaşır. Bu zaman qarşı tərəfdəki ayaq , ayaqqabı , səs , qoxu kimi qeyri adi bölgələr və əlamətlər də arzu obyektinə çevrilə bilər. Bu, subyektin fantaziyasına bağlıdır. Arzu obyektləri bədənin hissələri olsa da, psixoanaliz üçün əsas məsələ niyə məhz o hissənin arzuya çevrildiyi dir. Bu isə uşaqlıq dövrü təcrübələrinə, çatışmazlıqlara və simvolik dünyaya bağlıdır.  Psixoanalitik baxışla , arzu həmişə erogen zonalara aid olmur, çünki arzu cinsi həzzi deyil, çatışmazlığı təmsil edir. Yəni arzu obyektə deyil, ətrafında fırlanmağa , onu əldə etməyə çalışarkən yaranan gərginliyə bağlıdır.  Arzunun mərkəzində həzz yox, çatışmazlıq durur Freud üçün arzu bədənin erogen zonalarında başlayır, amma yetkinliklə sublimasiyaya uğrayaraq başqa sahələrə yönələ bilər (məsələn, sənət, elm, güc). Bu zaman arzu artıq genital həzzi deyil, mənimsəmə , tanınma , qəbul edilmə kimi ehtiyaclara bağlanır. Lacana görə “arzu obyekt a” heç vaxt tam olaraq tutula bilməz Lacan arzunun konkret bir obyektə yönəlmədiyini, əksinə arzu obyektinin yoxluqla işarələndiyini deyir. Yəni arzu bir dodaqda, sinədə, genitalda mərkəzləşmir – məcazlaşır . Nəticədə insan bəzən baxışa , səsə , uzaqlığa , hətta kədərli bir vəziyyətə qarşı arzu hiss edə bilər. Arzu bəzən erogen zonalardan qaçır Bəzən fərd üçün erogen zonalar qorxulu , utancverici , ya da qadağan edilmiş sahələr kimi yaşanır. Bu zaman psixi müdafiə mexanizmləri arzunu başqa obyektlərə yönəldir:    Zəka (ağıllı insanlara arzu)    Güclü xarakter , avtoritet    Mədəni üstünlüklər    Ağrı və əzab (masoxistik fantaziyalar)  Fetiş obyektlər Fetişizm bunun ən bariz nümunəsidir. Arzu, genital və ya klassik erogen zonalara deyil, məsələn, ayaqqabı , əlcək , parça , rəsmi geyim , qoxu və s. Obyektlərə yönəlir. Arzu bədənin konkret zonalarına yox, psixi mexanizmlər , fantaziyalar , çatışmazlıq və sosial simvolik kodlar vasitəsilə formalaşır. Ona görə də arzu həmişə erogen zonalarda dolaşmaz – bəzən onlardan qaçar, bəzən onları məcazlaşdırar. Eşq köhnə bir yalan, Adəmlə Həvvadan qalan  Limerans nədir? Psixoloq Dorothy Tennov tərəfindən işlənən bu termin obsessiv şəkildə birinə emosional bağlanma , onun təsdiqini qazanmaq istəyi, tez tez fantaziyalarla müşayiət olunan bir haldır. Bu, sadəcə sevgi deyil — idealizə edilmiş, obsesif və arzulanan bir bağlılıqdır .  Psixoanalitik baxışdan limerans: Freud – Arzu və Obsesiflik Freud limerans kimi təzahürləri libidinal enerji nin bir obyektə yüklənməsi (cathexis) kimi izah edərdi. Bu obyekt üzərində təkrar fantaziyalar, obsesiv düşüncələr və narahatlıq Edipal arzu , itki qorxusu və mükəmməl obyekt axtarışı ilə əlaqəlidir. Lacan – Desire is the desire of the Other Lacan’a görə arzu başqasının arzusunun obyekti olmaq istəyidir. Limerans halında şəxs ”o insanın arzuladığı biri olmaq” istəyir. Bu isə özünə dair boşluğu həmin idealizasiya olunan şəxs vasitəsilə doldurmaq cəhdidir. Kernberg / Masterson – Idealizasiya və Sərhədsiz Obyektləşdirmə Limerans, narsisistik zədələnmələrə cavab olaraq formalaşan ağ qara görmə, idealizasiya və dəyərləndirmə ifratı kimi izah oluna bilər. Obyektin “bütün yaxşı” olması, “bütün pis”dən qorunmaq istəyidir. Limerans – arzu + idealizasiya + itki qorxusu + özünü tamamlanmamış hiss etmə kimi psixoanalitik sahənin əsas motivləri ilə iç içədir. Bu mövzunu psixoanalitik aspektdə iki səviyyədə – repressiya , arzu , və erogen zonalar kontekstində aça bilərik: Cinsi orqandan ruha uzanan qəbul və güc ehtiyacı: Repressiya edilmiş arzuların oral seksdə təzahürü Oral seks, Freudun nəzəriyyəsində oral faza ilə əlaqələndirilir. Bu mərhələ (doğumdan 8 aya qədər) uşağın dünyanı tanıma və həzz alma vasitəsi olaraq ağız bölgəsinə fokuslandığı dövrdür. Həzzin bu bölgədən alınması ilə əlaqəli fantaziyalar və təcrübələr, repressiya olunarsa, yetkinlik dövründə oral seks fantaziyaları və ya təcrübələri ilə təzahür edə bilər. Qadın erogen zonasına yönəlmiş oral seksdə repressiyanın təzahürü  a. Qəbul etmək – passiv mövqe Qadın üçün klitoral və ya vaginal oral seks passiv qəbuletmə pozisiyası ilə əlaqələndirilə bilər. Repressiya olunmuş “istənilmə”, “tam görülmə”, “mərkəzləşmə” arzusu burada bədən vasitəsilə həzzlə ortaya çıxır. Bu, öz dəyərini və qadınlığını bədən üzərindən tanıtmaq cəhdi ola bilər.  b. Utanc – Superego ilə konflikt Əgər qadın belə bir həzzi “ayıb”, “kontrolsuz”, “çirkli” kimi şərtləndirən erkən təcrübələrlə böyüyübsə, bu akt həm də öz bədəni ilə barışma , repressiya edilmiş bədən həzzinin “qayıtması” kimi başa düşülə bilər. Kişi erogen zonasına yönəlmiş oral seksdə repressiyanın təzahürü  a. Gücün və nəzarətin simvolik təslim edilməsi Kişi üçün oral seks bəzən “kontrolun qarşı tərəfdə olması” anlamına gələ bilər. Repressiya olunmuş təslim olma arzusu , zəiflik fantaziyası burada erotikləşdirilmiş formaya keçə bilər.  b. Narsisistik gücün təsdiqi Eyni zamanda penis – kişi üçün güc, identifikasiya və maskulinlik simvoludur. Oral seks bu hissənin idealizə olunması, görülməsi və mərkəzləşdirilməsi ilə repressiya olunmuş özünü bəyənmə, özünü təsdiqləmə arzularının erotik səhnələşməsi kimi təzahür edə bilər.  Oral seks repressiya olunmuş doğrudan yaxınlıq , birləşmə , nəzarəti təslim etmək və ya almaq , utanc və həzz , bədənlə identifikasiya kimi mövzuların şüuraltı səviyyədə aktlaşdırıldığı bir sahə ola bilər. Aktın həm icra edən, həm də qəbul edən tərəfi üçün fərqli daxili dinamikalar (arzu, qorxu, utanma, nəzarət, dominantlıq) canlanır. Anal seks, seksual qeyddən kənarlar və digər fantaziyalar arzunun repressiyası kimi Psixoanalitik nəzəriyyəyə əsasən, anal seksə maraq — digər seksual davranışlar kimi — sadəcə fiziki həzzin deyil, həm də şüuraltı dinamikaların və repressiya olunmuş arzuların ifadəsi kimi şərh oluna bilər. Bu, xüsusən Freudun anal mərhələsi nəzəriyyəsi ilə əlaqələndirilə bilər.  Anal mərhələ ( – yaş) və psixodinamik inkişaf Bu mərhələdə uşaq tualet vərdişlərini öyrənir. Nəzarət, sərhəd, itaət və üsyan kimi mövzular bu dövrdə mərkəzdədir. Uşaq ya ifrazatını saxlamaqla, ya da buraxmaqla müstəqilliyini və nəzarət hissini ifadə edir. Repressiya və anal maraq   Əgər bu dövrdə valideynin həddən artıq nəzarətçi , utandırıcı və ya cəzalandırıcı davranışı varsa, uşaqda müəyyən impulslar basdırıla (repressiya oluna) bilər.   Sonradan bu repressiya olunmuş təcrübə seksual maraq şəklində anal seksə yönələ bilər — burada həm təslim olma , həm də nəzarəti yenidən qurma dinamikası ola bilər.   Anal seksə maraq, bəzən təslim olmağa yönəlik ziddiyyətli həzz , ya da əksinə, diqqət mərkəzində olmaq və nəzarəti ələ almaq arzusunun ifadəsi ola bilər. Simvolik səviyyədə   Bu tip seksual maraq şüuraltı güc, itaət, günahkarlıq və cəza ilə bağlı daxili konfliktlərin cinsi ifadəsi ola bilər.   Anal seksin həm müstəqillik , həm də təslimiyyət çağırışlarını bir arada daşıması, onu şüuraltı üçün çoxqatlı simvola çevirir. Bu təhlil etik və tibbi baxışla deyil, sırf psixoanalitik baxışla təqdim olunub və fərdin cinsi maraqlarını patologiyalaşdırmaq məqsədi daşımır. Hər fərd öz dinamikası içində qiymətləndirilməlidir. Şiddət meylli seks və repressiya olunan arzunun davranışa təzahürü Həzzin repressiyası və şiddətli seks meyli arasındakı əlaqə psixoanalitik nəzəriyyə baxımından olduqca maraqlı və mürəkkəbdir.  Şiddətli seks meyli: Repressiya olunan həzz arzuları bəzi hallarda özünü sadə bir cinsi yaxınlıq formasında deyil, dominantlıq, güc, ağrı və zor elementləri olan seksual fantaziyalarda və davranışlarda göstərə bilər. Burada artıq həzz obyektə yönəlik sadə bir bağlanma deyil, daha kompleks bir emosional strukturun təzahürüdür. Sadizm və mazoxizm: Freud və daha sonra Reich, Fromm və Lacan kimi psixoanalitiklər bu vəziyyəti sadistik və ya mazoxistik meyllərlə əlaqələndirirlər. Repressiya olunan həzz, sadəcə “istəmək” halında deyil, eyni zamanda qadağan edilmişi arzulamaq şəklində ortaya çıxa bilər. Bu isə həzzin təmiz formasından daha çox, ağrı ilə qarışmış , kontrol və təslimiyyət , cəzalandırma və ya cəza görmə ilə yüklü seksual struktura çevrilir. Şiddətli seks meyli çox vaxt şüurdan kənar həzz repressiyasının – yəni cəmiyyət və mənəvi normalar tərəfindən sıxışdırılmış arzuların – simvolik çıxış yoludur. Bu, sadəcə bir seksual seçim deyil, həm də psixik gərginliyin və identitetin dərin qatlarındakı zədələrin ifadəsi ola bilər. Şiddətli seksin aktiv tərəfi olmaq. Şiddət meyilli seks – güc fantaziyası yoxsa zəiflik kompensasiyası? Psixoanalizdə, xüsusilə də Freud, Reich və daha sonra Lacan bu kimi halları belə izah edirlər: Cinsi aktdakı şiddət , həmişə sadəcə qarşı tərəfi “dominantlıqla idarə etmək” meyli deyil, əksinə, çox zaman öz içindəki zəifliyi, həssaslığı və dərinləşmiş qorxuları kompensasiya etmək cəhdi ola bilər.    Freud bu halları libido enerjisinin sadistik kanala yönəlməsi kimi izah edir.    Lacan isə bu davranışlarda İdeal Mənlə olan boşluq və ya Arzu Subyekti olma ehtiyacının izlərini görür. Həssaslığın maskası olaraq şiddət Çox vaxt şiddət göstərən tərəf, həqiqi emosional yaxınlıqdan qorxur . Duyğusal əlaqə və həssaslıq onun üçün təhdid ola bilər. Belə bir insan:   Öz kövrəkliyini tanımaq yerinə,   Emosional riski inkar edir,   Seksual sahədə kontrol və güc vasitəsilə özünü təhlükəsiz hiss etməyə çalışır . Bu, bəzi hallarda uşaqlıqda yaşanmış təhlükəli və idarəsiz münasibətlərin , yaxud aldadılma və ya nəzarətsizlik hissinin bir nəticəsi ola bilər. Mazoxistik strukturla bağlılıq Bəzən bu şiddət yalnız qarşı tərəfə yönəlmiş olmur , daxildəki özünücəzalandırma mexanizmləri ilə də bağlı olur. Bəzi şəxslər üçün dominant davranış, əslində özünün qəbul edə bilmədiyi zəif tərəflərə qarşı aqressiv cavabdır .  Şiddət göstərən seksual davranışların arxasında çox vaxt dərin bir daxili həssaslıq, qorxu, kövrəklik və əlaqələnməkdə çətinlik dayanır. Bu davranış, qarşı tərəfə yox, öz içindəki zəifliyə yönəlmiş gizli bir müdafiə ola bilər. Şiddətli seksin “cəzalanan tərəfi” olmaq arzusu Şiddətli seksə məruz qalmağı arzulamaq , çox zaman daxili dəyərsizlik hissinin proyeksiyası və ya onunla baş etmə üsulu kimi təzahür edə bilər. Dəyərsizlik inancı və arzu Bir fərd özünü qəbul olunmağa layiq olmayan, sevilməyə dəyərsiz hiss etdikdə, bu inanc onu ağrılı və alçaldıcı vəziyyətlərə cəlb edən arzulara sürükləyə bilər. Psixikada bu cür şərtlənmiş ola bilər:   “Əgər mən dəyərsizəmsə, mənə hörmətlə yox, zorla davranılmalıdı.”   “Sevilmək üçün əzilməliyəm.”   “Bədənimə edilən zor, ruhumdakı hisslərə uyğun gəlir.” Bu, psixikada özünü cəzalandırma (Freudun “super egonun zalımlığı”) ilə bağlı ola bilər. Şiddət və arzu qarışımı – travmanın təkrar səhnəsi  Repetition compulsion (təkrar məcburiyyəti) anlayışı da buraya daxil olur. Keçmişdə travmatik bir münasibətsizlik yaşamış şəxs:   Şiddəti və zərəri istədiyi bir şey kimi psixikasında dəyişdirərək,    Nəzarətə alır və onu arzuya çevirir. Bu şəkildə, şiddət artıq travma deyil, “seçim” olur. Bu isə qurban psixikasına nəzarət hissi verir. Arzu yoluyla mənliyi məhv etmə  Lacan burada “arzu və Mövcudluq” məsələsinə toxunar: fərd arzunu özünü yox edən bir forma gətirə bilər – xüsusilə özünü sevə bilməyən biri. Bu tip davranışlar, arzu adı altında öz varlığına qarşı bir hücum kimi də oxuna bilər.  Şiddətli seksual təcrübəyə məruz qalmaq arzusu , bəzi hallarda yalnız bir fetiş və ya zövq axtarışı deyil, daxildə kök salmış dəyərsizlik hissinin və özünə qarşı zalım super egonun proyeksiyası ola bilər. Arzu, bu halda, həm təkrar travma, həm də özünü cəzalandırma alətinə çevrilə bilər. Digər seksual fantaziyalarda repressiyanın təzahürü Digər seksual fantaziyalarda repressiyanın təzahürləri psixoanalitik nəzəriyyədə geniş şəkildə şərh olunur. Fantaziyalar, xüsusilə cəmiyyət və mənəvi sistem tərəfindən “qadağan olunmuş” , “ayıb sayılan” və ya “qəbul edilməyən” arzu və meyllərin şüurdan kənar formada ifadəsi kimi dəyərləndirilir. Aşağıda bəzi seksual fantaziyalar və onların mümkün repressiv dinamikalarına toxunaq: Voyeurizm (gizlicə baxmaq istəyi)    Repressiya: Şəxsin öz seksual arzularını açıq şəkildə yaşaya bilməməsi, onları başqasında müşahidə etməklə dolayı yolla ifadə etməsinə səbəb olur.    Şüurdankənar dinamika: “Mənə icazə verilmir, amma baxaraq həmin arzunu yaşayaram.” Ekshibisionizm (özünü göstərmək istəyi)    Repressiya: Uşaqlıqda cinsi fərqlər və ya öz bədəninə dair hisslərin basdırılması, bu basdırılmış arzunun daha sonrakı dövrdə ”baxın, buradayam!” formasında ortaya çıxması.    Narsisistik çatlar: Qəbul olunmaq və görünmək ehtiyacı ilə qarışmış. Dominasiya və submissiya fantaziyaları (hakim olmaq və ya itaətkar olmaq istəyi)    Repressiya: Güc, aqressiya və ya itaətkarlıq hissləri sosial və əxlaqi qaydalarla basdırıldıqda, bu hisslər seksual fantaziyada öz ifadə yolunu tapır.    Psixoanalitik izah: Superego nun sərtliyi və ya yetkinlikdə kontrol itkisinə yönəlmiş şüurdan kənar ehtiyac. Tabu ilə əlaqəli fantaziyalar (qohum, müəllim, rahib, otoritet fiqurlar haqqında)    Repressiya: Edipal arzuların yetkinlikdə modifikasiya olunaraq yenidən təzahürü.    Freud: Uşaq yaşlarda valideynə yönəlmiş arzu basdırılır və yetkinlikdə başqa fiqurlarla təkrarlanır. “Forced sex” və ya təslim olma fantaziyaları    Repressiya: Seksual təşəbbüskarlığa dair sosial/qəbul olunmuş rola zidd düşdüyü üçün arzuların passiv forma da qəbul olunması.    Şüurdankənar fikir: “Mən istəmədim, mənə edildi – beləliklə, məsuliyyət daşımıram.” Yaş fərqi və ya “çox gənc/çox yaşlı” partnyorlarla bağlı fantaziyalar Repressiya: Uşaq yaşlarında yaşanmış əksik bağlanmaların (ya da onların erotikləşməsi) sonradan təkrar səhnə kimi canlandırılması. Fantaziya sadəcə həzzin deyil, həm də repressiyanın – yəni basdırılmış arzuların, qorxuların, və daxili konfliktlərin estetik və erotik ifadə formasıdır. Fantaziyalarda psixikada özünə yer tapa bilməyən şeylər simvolik bir səhnədə özlərini göstərər. Nəsimi Qiyasov Bərdə, 28.10.25

Bir münasibət nə vaxt bitər? Bu sualın doğru tək cavabı yoxdur. Böyük ehtimalla bu suala cavabı vermək üçün şəxslərin münasibət adına dəyərlərinə və içində olduğu münasibətdə bu dəyərlərlə nə qədər təmasda ola bildiyinə baxılması lazımdır. Ya da Mehmet Zihni Sungurun dediyi kimi “İdeal bir münasibət mən anlayışını itirmədən biz ola bilmək bacarığıdır!”. Dolayısı ilə romantik münasibət hər nə qədər iki nəfərin ifasında icra edilən bir rəqs olsa belə sevmək, qayğı, xoşməramlılıq, dəyər vermə, anlayış göstərmə, şərtsiz qəbul və yenə Professor Sungurun deyimi ilə “rəğmən sevgisi (səni sevirəm hər şeyə rəğmən)” şəxslərin öz dəyəri ilə bağlıdır. İnsan Münasibətlərinin Psixologiyası: Sxemlər, Moduslar və Daxili Dünya İnsan münasibətlərdə formalaşır. Onun həyata, özünə və başqalarına dair inamları, qorxuları, dəyərləri — hamısı münasibət təcrübələrinin içində yaranır. Bəzən bir insanın ömrü bir tək sözlə dəyişə bilər: sevən bir baxış, qorxudan bir cümlə, yaxud səssizlik. Emosional həyatımızda bu qədər dərin iz buraxa bilən münasibətlər, xüsusilə də romantik münasibətlər, psixoloji baxımdan son dərəcə mürəkkəb və ziddiyyətli sahədir. Çünki münasibət sadəcə iki bədən, iki ad deyil. Münasibətdə qarşılaşan iki *daxili dünya*, iki *dəyər sistemi*, iki *doğru və səhv anlayışı*, iki *keçmiş* və iki *emosional ehtiyaclar sistemidir*. Münasibətlər, özündə iki dünyanın toqquşmasını ehtiva edən psixoloji sahədir. Sxemlərin Mənşəyi: Uşaqlıq və Təhlükə Duyğusu Müasir terapiya yanaşmalarına görə, bir insanın münasibətlərdə yaşadığı əksər çətinliklər uşaqlıqda formalaşan *emosional ehtiyacların qarşılanmaması ilə* əlaqədardır. Bu ehtiyaclara aiddir: - Sevilmək və qəbul olunmaq - Bağlanmaq və güvənmək İnsan Münasibətləri və Sxem Terapiyası Kontekstində Psixoloji Anlamlandırma İnsan öz həyatına dair əsas inancları — kim olduğu, başqalarının ona necə yanaşdığı və dünyanın nə qədər təhlükəli və ya etibarlı bir yer olduğu — çox vaxt sosial qarşılıqlı təsirlərdən formalaşdırır. Bu təsirlərin ən güclüləri isə münasibətlərdir. Xüsusilə romantik münasibətlər, insanın ən dərin emosional qatlarını oyadan, ən incə inamlarını təhdid edən və ya təsdiqləyən sahələrdir. Əslində, romantik münasibət dediyimiz şey, sadəcə iki insanın birlikdə olması deyil. Bu, iki dünya görüşünün, iki emosional yaddaşın, iki dəyər sisteminin qarşılaşmasıdır. Münasibətlərin mürəkkəbliyi də məhz buradan doğur. İnsanlar münasibətdə yalnız bir-biri ilə deyil, həm də keçmişlərindən gətirdikləri sxemlər, travmalar, inamlar və emosional ehtiyaclarla qarşı-qarşıya qalırlar. Sxemlər və tələbatlar - Təhlükəsizlik - Fikir və duyğularının qiymətli olması - Sərhədlərə sahib olmaq - Avtonomiya və ifadə azadlığı Əgər bu ehtiyaclar uşaqlıqda qarşılanmırsa, insan özünü qorumaq üçün sxem adlanan şərtsiz inamlar formalaşdırır. Məsələn:  “Mən dəyərsizəm.” “Məni sevəcəklərsə, tərk edəcəklər.” “Mənim hisslərim önəmli deyil.” Bu sxemlər sadəcə fikirlər deyil, davranış və emosional tənzimləmə formalarıdır. Sxem aktivləşəndə beyin “təhlükə siqnalı” verir və insan özünü qorumaq üçün “rejim”ə keçir. Moduslar: Emosional Reaksiyalar və Davranış Strategiyaları Rejimlər — yəni *moduslar*, insanın daxili “avtomatik cavab sistemidir”. Sxem aktivləşdikdə biz: - *Təslim olur* (susuruq, çəkilirik), - *Qaçırıq* (emosional olaraq uzaqlaşırıq), - *Hücum edirik* (tənqid, müdafiə, qəzəb göstəririk), - *Donuruq* (emosional olaraq bloklanırıq) Moduslar bəzən “yaralı uşaq”, “qəzəbli uşaq”, “tənqidçi valideyn”, ” və s. Kimi formalar alır. Bu rejimlər bizə təhlükəni önləmək üçün xidmət edir, lakin münasibətlərin dərinliyini və şəffaflığını pozur. Valideyn Modusları: Beynimizdəki Səslər Bir çox insan münasibətlərdə — istər romantik, istər dostluq — daxili tənqidçi səslə yaşamağa davam edir. Bu səslər uşaqlıqda eşitdiyimiz və içimizə yerləşmiş mesajlardır: Uşaqlıq dövrü — xüsusilə ilk 6-7 il — insan psixikasının ən formalaşdırıcı mərhələsidir. Bu dövrdə emosional ehtiyaclar (sevilmək, qorunmaq, dəyərli olmaq, sərhədlər qoymaq və s.) qarşılanmadıqda, uşağın şüurunda dərin, şərtsiz inanclar formalaşır.  Məsələn: - “Mən tərk ediləcəm”, - “Mən sevilməyə layiq deyiləm”, - “Mənim ehtiyaclarım əhəmiyyətsizdir”. Bu sxemlər həyat boyu insanın davranışlarını, seçimlərini və münasibətlərini gizli şəkildə yönləndirir. Davranış Strategiyaları Bu sxemlər aktivləşəndə, şəxs sanki onu yox etmək və ya onu doğrultmaq adına xüsusi “rejimə” keçir — yəni emosional autopilot işə düşür. Bu rejimlər uşaq rejimi, valideyn rejimi və ya sağlam yetkin rejimi kimi təsnif olunur. Uşaq rejimləri şəxsiyyətin emosional ehtiyaclar hissəsidir, valideyn rejimləri isə içsəl tənqidçi, utandırıcı və ya qəddar səs kimi çıxır. Münasibətlərdə Valideyn Rejimlərinin Oyunu -“Çox hiss göstərmə, zəif görünərsən.”  “Daha çox çalışmalısan, bu bəs deyil.” -“Əgər yaxınlıq göstərsən, səni tərk edərlər.” Bu valideyn modusları bizim davranışımızı daim formalaşdırır, istər emosional yaxınlıqdan qorxaq, istər mükəmməllik tələbi ilə yaşayaq. Terapiyada Nə Edilir? Məqsəd bu sxemləri, rejimləri və onların formalaşma səbəblərini anlamaqdır. Terapiya şəxsə aşağıdakı suallarla yanaşır: - Sənin hansı emosional ehtiyacların qarşılanmayıb? Münasibət hekayəsini almaq üçündür bu. - Bu ehtiyaclar sənə necə bir mesaj verib? Yəni bütün bunlar olarkən şəxs hansı özünə dair inamlar inkişaf etdirib. - Bu mesaj sənin kimliyini necə formalaşdırıb? Hadisələr, adamlar və onların davranışları şəxs haqqında nə mənaya gəlib. - Bu sxem hansı rejimi doğurur? Şəxs bu inamı doğrultmaq və ya onu yox etmək, inkar etmək, basdırmaq adına hansı hissə bürünür? - Sən bu rejimdə hansı davranışa keçir və nəyi qorumağa çalışırsan? Şəxs əsasən bu rejimlər ortaya çıxanda hansı addımları atır, hansı davranışları sərgiləyir? Bu sualların cavabı şəxsə, münasibətlərində və gündəlik həyatında hansı iç ssenari ilə yaşadığını görmək imkanı verir. Münasibətlərdə Qarşı-qarşıya Gələn Dəyərlər Münasibət çox vaxt iki insanın öz uşaqlıq hekayələri ilə bir-birinə toxunmasıdır. O hekayələrdə sevgi azlığı, tərk edilmə qorxusu, dəyərsizlik inamı varsa, münasibətdə də bu hallar qığılcım kimi aktivləşə bilər. Əgər biri uzaqlaşırsa, bəlkə də qorxur. Əgər digəri hücum edirsə, bəlkə də dəyərsiz hiss etdiyi üçün döyüşür. Bunu anlamaq, həm özümüzə, həm qarşı tərəfə qarşı şəfqətli və məsuliyyətli baxış qazandırır. Cütlüklərlə terapevtik prosesdə məqsəd yalnız gündəlik konfliktləri deyil, həmin konfliktlərin arxasında duran sxemləri, rejimləri və emosional ehtiyacları tanımaqdır. İnsanlar bir-birini incitdikdə çox vaxt bunu qəsdən deyil, öz qorxuları, çatışmayan tələbatları və içsəl yaraları üzündən edirlər. Bu səbəblə terapiyanın ilk mərhələsində cütlüklərin fərdi həyat hekayələri, uşaqlıqda qarşılanmamış ehtiyacları, formalaşmış kök inancları, rejimləri və bu rejimlər aktivləşdikdə göstərdikləri davranış strategiyaları analiz olunur. Bu analiz terapevtə şəxsin münasibətlərdəki özünü necə gördüyünü, necə qoruduğunu və necə əlaqə yaratdığını anlamaqda əsaslı istiqamət verir.

*Şəfqətə əsaslanan psixoterapiya* (Compassion-Focused Therapy, CFT) — təkamül psixologiyası üçlü “zehin” anlayışı, davranışçı terapiyanın iki faktor nəzəriyyəsi, assosiativ çərçivə nəzəriyyəsi və digər yanaşmaları birləşdirən, həm psixoterapiya üçün yardımçı, həm də özü-özlüyündə ayrıca protokolları mövcud olan transdiaqnostik (yəni diaqnozlararası) bir psixoterapevtik modeldir. Bu yanaşmanın yaradıcısı ingilis psixoloqu *Paul Gilbert*-dir. Gilbert şəxsiyyət patologiyasını izah edərkən, insan zehninin təkamül ərzində keçdiyi üç əsas prosesi vurğulayır: 1. *Tələbat prosesi* – İnsan yaşamaq, çoxalmaq, valideynlik kimi əsas ehtiyaclara sahibdir. 2. *Motivasiya və impulslar* – Bu tələbatları ödəməyə yönəlmiş instinkt və motivasiyalar. 3. *Rahatlama və təhlükəsizlik halı* – Ehtiyac ödənəndən sonra yaranan gevşəmə, sakitləşmə halı. Məsələn, bir şəxs aclıq hiss edir (tələbat). Bu tələbat onu mağaradan çıxmağa, qida tapmağa – yəni ova getməyə sövq edir (motivasiya və impuls). Qida ehtiyacını ödədikdən sonra isə o, bir növ rahatlama və daxili sakitlik hiss edir (rahatlama halı). Şəfqətə əsaslanan terapiya bu strukturu patologiyanı anlamaqda əsas kimi götürür. Şəxs daxilində müxtəlif tələbatlar hiss edir, lakin bu tələbatları ödəmək üçün funksional olmayan (zərərli və ya nəticəsiz) davranış formalarına yönəlir. Bu davranışlar davam etdikcə problem də qalır. Funksional olmayan tələbat ödəmə davranışları davam etdikcə, şəxsin əsas ehtiyacları dolayı yollarla da olsa ödənilməmiş qalır. Bu da onun rahatlama mərhələsinə çata bilməməsinə səbəb olur. *Şəfqətə əsaslanan terapiya* bu nöqtəyə xüsusi vurğu edir: şəxs tələbatları hiss edir, lakin onları ödəmək üçün qeyri-funksional davranışlara yönəlir və nəticədə psixoloji rahatlığa çata bilmir. İnsan ilkin mərhələdə əsasən həyatda qalmaq, təhlükəsizlik, sığortalanmaq və törəməyə yönəlik cinsi instinktlər kimi daha bioloji tələbatlarla hərəkət edir. Lakin insan inkişaf etdikcə, sosial varlıq kimi daha mürəkkəb ehtiyaclar formalaşır. O, artıq aid olmaq istəyir. Çünki insan özündən kiçiklər üçün ovçu olsa da, özündən böyük varlıqlar üçün həssas idi. Bu da onu topluluqda yaşamağa, bir icmaya, bir qəbiləyə mənsub olmağa sövq etdi. Beləcə, *”aid olmaq”* və *”sahib olmaq”* kimi emosional və sosial tələbatlar meydana çıxdı. İnsan tarixi boyunca, xüsusilə buzlaşma dövründən sonra, ovdan sonra etdiyi işi müqəddəsləşdirmək və qrupu daxilində rahatlama əldə etmək üçün toplanma məkanlarına ehtiyac duydu. Bu da ilkin məbədlərin, totemlərin, ritualların yaranmasına zəmin yaratdı. Məbəd dedikdə burada mütləq dini anlamda bir struktur nəzərdə tutulmur, lakin bu yerlər insanların gördükləri işi qiymətləndirdikləri və birgə yaşadıqları təcrübəni mənalandırdıqları məkana çevrildi. Burada insanın psixoloji vəziyyəti və ehtiyac duyduğu qəbul və dəyər hissi çox vacib rol oynayır. İnsan ilkin mərhələlərdə əsas tələbatlarını – qida, təhlükəsizlik, vəhşi heyvanlardan və təbiət hadisələrindən qorunmaq, həyatda qalmaq və törəmə ehtiyaclarını qarşılamağa çalışır. Bu mərhələdə davranışlar əsasən instinktivdir və fərdi yaşantıya yönəlikdir. Lakin zaman keçdikcə, insan bir qəbiləyə, topluluğa mənsub olduqca, birgə ov, odu qoruma və bir yerdə yaşamağın verdiyi təhlükəsizlik hissi önə çıxır. Burada *interpersonal*, yəni insanlararası münasibətlər ön plana çıxır. İnsan artıq yalnız yaşamaqdansa, qrupa mənsub olmağın verdiyi rahatlıq və təhlükəsizlik içində yeni ehtiyaclar formalaşdırır. Bu mərhələdə *məmnuniyyət, qəbul olunmaq, dəyər görmək, aid olmaq* kimi psixoloji tələbatlar meydana çıxır. Bu da insanın davranışlarını daha kompleks hala gətirir. Təkamül psixologiyası bu mərhələdə sual verir: *Niyə insan bəzən özünə qarşı şəfqətsiz olur?* Niyə insan *utanc*, *günahkarlıq* kimi hissləri daşıyır və zehnində özünü bu hisslərlə təkrar-təkrar cəzalandırır? Bu sualların cavabı, bu hisslərin təkamüldəki funksional rolunda gizlidir. Məsələn, *utanc* – yalnız bir əməldən ötəri deyil, insanın *bütövlükdə öz kimliyinə* dair yaşadığı bir emosiyadır. O, qrup daxilində qaydaları pozduğunu düşünən və ya bunu hiss edən insanın, özünü həmin qrupdan *ayrılmış* hiss etməsi ilə yaranır. Bu zaman insan sanki içində belə deyir: “Mən günahkaram. Mən utanc içindəyəm. Özümü cəzalandırıram. Siz məni bağışlayın.” Bu, bir növ *sosial əlaqəni bərpa etməyə yönəlmiş* davranış formasıdır. Hətta bu fikirləri içində təkrar edərək, insan ətrafdan *bağışlanmaq və qəbul görmək* istəyir. Beləcə, *utanc və günahkarlıq*, insanın topluluqla münasibətini qorumaq və yenidən bərpa etmək üçün təkamülün bizə verdiyi mühüm emosiyalardır. Bəs insan bu qədər özünü tənqid edən, özünü baltalayan, daim daxili mühakiməyə məruz qoyan davranışlara niyə düşür? Bunun altında hansı ehtiyac dayanır? Əgər şəxs bu davranışlar sayəsində başqalarının dəstəyini alsa, hansı daha böyük tələbatını ödəyəcək? *Cavab sadədir:* bu – *qrupa, icmaya, birlik hissinə aid olma* ehtiyacıdır. *Şəfqətə əsaslanan terapiyanın* əsas mövzularından biri də budur: niyə insan rahatlama mərhələsinə çata bilmir? Niyə özünü dövr edən, özünü baltalayan, özünə qarşı sərt və şəfqətsiz olan davranışları davam etdirir? Çünki insan bəzən düşünür ki, əgər özü-özünə qarşı şəfqətli olarsa, bu onu zəiflədəcək. Onun ehtiyatlı olmasını, gələcək risklərə qarşı hazırlığını azaldacaq. Özünə şəfqət göstərmək bəzən ona *həyatın sərt reallıqları qarşısında “yumşaq” düşmək* kimi gəlir. Beləcə, insan düşünür ki, özünü sərt tənqid edərsə, gələcəkdə baş verə biləcək mənfi hallara qarşı daha “hazır” olacaq. Bu zaman psixikada *daxili mühakiməçi*, *daxili hakim*, *daxili səs* formalaşır. Bu səs insanı daim qiymətləndirir, tənqid edir, qınayır. Nəticədə, insan özünə qarşı mərhəmətli olmağı, xoş duyğuları, özünə istirahət və yaxşılıq haqqı tanımağı özünə rəva görmür. Məsələn, təşviş yaşayan bir şəxs düşünə bilər ki, əgər özümə şəfqətlə yanaşsam, gələcəyə hazırlıqsız qalacağam. Depressiyalı bir pasiyent isə belə düşünə bilər: “Əgər özümə şəfqət göstərsəm, həyata qayıdacağam. Amma bu, mənə ağır gəlir. Çünki o həyat mənə çox şey yaşadıb, mən yenidən onun içinə qarışmaq istəmirəm.” Bu nöqtədə *meta-konsept* (emosiya yox, emosiyaya dair inam, fikir yox, fikirə dair inam və.s) səviyyəsində bir situasiya yaranır: “Əgər özümü kifayət qədər günahkar hiss etsəm, daha az yeyərəm, çünki özümə cəza verirəm. Daha az yeyəndə daha çox arıqlayaram. Beləliklə, özümü idarə etdiyimi hiss edərəm.” Bu, məsələn, *bulimiya* kimi pozuntularda görünən bir mexanizmdir. Depressiyalı bir şəxs də düşünə bilər: “Heç kimə lazım deyiləm. Ən yaxşısı, hər kəsdən uzaq durum. Belə daha az incidirəm.” Burada insan *özünü qorumaq* və *digərlərinə zərər verməmək* məqsədilə özünü təcrid edir. Amma bu da bir cür özünü cəzalandırma formasıdır. Soruşa bilərsən, Nəsimi, bunun mənası nədir?* O deməkdir ki, insanın özünə qarşı şəfqətsiz olması, sadəcə bir “gücsüzlük” deyil. Bu, *təkamül baxımından formalaşmış bir müdafiə mexanizmi*, psixoloji bir strategiyadır – qorunmaq, aid olmaq və rədd edilməmək üçün. Ancaq bu strategiya uzun müddət davam etdikdə insanın psixoloji sağlamlığına zərər verir. İnsanın özünə qarşı şəfqətdən uzaq, özünü baltalayan davranış və düşüncələrinin kökündə yatan əsas səbəb, çox vaxt *təkamül mexanizmləri ilə* əlaqəlidir. Bu fikir çoxlarımızın müxtəlif psixoloji təlimlərdə, videolarda və motivasiya kitablarında rast gəldiyi bir anlayışdır. Ortaq nöqtə budur: *Biz təşvişli insanların nəslindən gəlirik.* Qədim dövrlərdə mağarada yaşayan əcdadlarımız gecə ocaq başında oturarkən, kənardan eşidilən xışıltıya bəziləri “küləkdir” dedi, bəziləri isə “vəhşi heyvandır” deyə düşündü. *Qaçanlar sağ qaldı.* Qaçmağa sövq edən isə *təşviş hissi* idi. Deməli, təşvişin təkamüldəki funksiyası *”hazırlıq və sağ qalma”* olmuşdur. Bu instinkt bu gün də bizdə qalır, sadəcə müasir həyatda daha fərqli formalarda üzə çıxır. Məsələn, təşviş pozuntusu olan pasiyentlərdə bu funksiya həddindən artıq işləyir. Bu pasiyentlərin zehni ssenariləri bəzən bu cür uzanır: *Bir mıx bir nalı, bir nal bir atı, bir at bir əsgəri, bir əsgər bir məktubu, bir məktub bir orduyu, bir ordu digər ordunu, iki ordu müharibəni, müharibə isə fəlakəti təsirləndirir.* Bu domino effekti ilə formalaşan düşüncə, nigaranlıq və qayğının mahiyyətini gözəl izah edir. Nigaran insan dildə bu cür bir həyata nifrət etsə də, sanki içində belə düşünür: *“Nə qədər narahat olsam, nə qədər hər şeyi əvvəlcədən düşünsəm, gələcəkdə baş verə biləcək fəlakətlərə o qədər hazır olaram.”* Bu, təşvişin onlara verdiyi saxta zəmanət olur. Amma bu mexanizm artıq real təhlükə ilə deyil, *təxmini ehtimallarla* işləyir. Bu da insanın psixoloji balansını poza, şəfqəti və özünə qarşı anlayışı sıradan çıxara bilir. Niyə? Çünki insan qaçarkən bəzən qaçdığı şey təkcə təhlükə olmur, eyni zamanda o bəzən o qədər daxildən mesaj almağa başlayır ki, yəni bədənində ortaya çıxan hissi, emosiyanı, fikirlərini o qədər şərh edir ki, bunların hər hansı birinin varlığı belə kifayət edir ki, şəxs dəyərli olduğuna inandığı hər şeydən uzaq düşsün. Eyniliyi hazır olmaq, güvəndə olmaq kimi görən insanın dəyişiklik və bu şəfqət dediyimiz “təhlükəli” ifadədən qaçması məncə indi daha anlaşılandır. *Dəyişiklik* və rəqibi olaraq eynilik, eynilik insan üçün adətən *müsbət emosiyalar* gətirməsə də — yəni eynilik içində olan insanın həyatı sevinc və xoşbəxtliklə dolu olmasa da — ən azından *təxmin edilə bilən*, *tanış* və *stabillik hissi verən* bir vəziyyətdədir. İnsan da elə məhz bu tanışlığa narahat olsa belə, yapışır. Fairbairnin *Münasibət obyektləri nəzəriyyəsinə* görə, şəxs uşaqkən yalnız valideynlərindən qida, qoruma və s. Kimi baza ehtiyaclarının ödənməsini gözləmir. Eyni zamanda onların ünsiyyət və fəaliyyətləri vasitəsilə bir-birinə qarşı, özünə qarşı və başqalarına qarşı necə davranılacağını da öyrənir. Gəldikmi indi söhbətin əvvəlində danışdığım içimizdəki hakim məsələsinə?! Yəni: ”Mən ata olmağı, ana olmağı, həyat yoldaşı olmağı, birinin uşağı və valideyni olmağı ata və anamdan öyrənirəm.”Bu öyrəndiklərimi də həyatımda öz aktyor olduğum səhnələrdə tətbiq edirəm. Bu, bir növ *sosial öyrənmə* mexanizmini də xatırladır. Həm Bandura, həm Rother, həm Fairbairn, həm də Dolard və Millerə bu baxışlara görə təşəkkür edirəm, ruhları şad olsun. Tutaq ki, pasiyentin uşaqlığı emosional olaraq o qədər də məmnuniyyətli keçməyib. Amma bu pasiyent hal-hazırda nisbətən sabit və məqbul bir həyat içərisindədir — həyat yoldaşı və onun ailəsi tərəfindən qəbul edilir, qayğı görür. Lakin zaman keçdikcə bu sabitlik içində sıxılmağa başlayır. Bir müddət sonra isə davranışları ilə sanki uşaqlıqda yaşadığı münaqişə və konflikt mühitini təkrar yaratmağa çalışır. Sanki tanış olan o xaosu, o narahatlığı bərpa etmək istəyir. Bəs Niyə? Nəyi var bu pasiyentimizin? Bunu *Əminə Bolatın* bir bəndi ilə də izah etmək olar: “Bu düşündüyün həyatdır, Yoxsa xəyal qırıqlığı? bir həyat düşün, bəli var, amma yalnız. eyni ssenari, aktyorlar fərqli.” Yəni insan keçmişdən öyrəndiyi bir “səhnə”ni daşıyır. Yeni insanlar, yeni rolları olsa belə, eyni emosional düzəni yenidən yaratmağa meyilli ola bilir. Çünki ora tanışdır, öyrəşilmişdir. İnsan olmadığını bilir, amma ölmədiyini də təcrübə edir, düşündüyü deyil, yaşadığına inanır. Bu da izah edir ki, psixoterapiyada “sağalma” deyilən şey pasiyent üçün bəzən təhdid kimi görünə bilər. Onun üçün yeni vəziyyətin nə gətirəcəyi bəlli deyil. Sağalma – tanımadığı, bilmədiyi bir “yeni həyat” deməkdir və bu, qorxudur. Pasiyent üçün tanış və öyrəşilmiş olan — istərsə də narahatlıqla dolu olsun — təhlükəsizdir, çünki bildiyidir. İnsanlar təkcə simptom narahatlıqlarından əziyyət çəkmirlər. Onların problemlərinin böyük əksəriyyəti *keçmişdən gəlir*. Özlərinin də gündəlik həyatda dediyi kimi: “Mən özümü biləndən, heç vaxt xoşbəxt hiss etmirəm və ya həmişə təşvişliyəm, təlaş içindəyəm, harasa tələsirəm, nəyəsə yetişməyəcəyimdən qorxuram...” və s. Dolayısı ilə belə nəticəyə gəlirik ki, pasiyentlərimizin diaqnozu nə olursa olsun — təşviş pozuntusu, depressiya və ya başqa — burada əsas məsələ onların dərin xarakteroloji narahatlıqlarıdır. Yəni, biz təkcə simptomlar üzərində yox, şəxsiyyətin əsas strukturuna yönəlirik. Məsələn, depressiv bir pasiyentin vəziyyətinə baxaq: Depressiya təkamül baxımından belə izah edilə bilər — şəxs “800 kalori ovda itirir, amma 300 kalori qida əldə edir, ova getmir, mağarada yatır, 400 kalori sərf edir və bununla yaşamağa çalışır”. Ova gedəndə enerji itirir, yorulur, ancaq qarşılığında itirdiyini qazanmır. Bu vəziyyətdə şəxs, itirməkdən qaçmaq uğruna qazancdan vaz keçməyi seçir. Qazandığım bir şey yoxdursa, itirəcək bir şey də yoxdur - deyə düşünür. İlk depressiv şəxs, yəqin ki, mağarada yatıb hərəkət etməməyi, özünü qorumağı və eyni zamanda heç nə qazanmamağı seçən bu şəxs idi yəgin ki. Bu gün də müşahidə etdiyimiz, təcrübədə gördüyümüz kimi, bir çox depressiv pasiyentin psixoterapiya prosesində dəyişikliyə müqavimətində əsas səbəb — dəyişiklikdən sonra həyatın necə olacağı ilə bağlı qayğılar deyil sizcə də? Onlar özlərinə qarşı şəfqət göstərməyə başladıqda içlərində “yenidən xəyal qırıqlığına uğrayacaqsan” kimi qorxunc bir səs ortaya çıxa bilir, bütün bunların nəhayətində artıq təhlükə yırtıcılar və ya təbiət hadisələrini aşıb, dərimizin altında özünə yer edib və bu da insanın özünə qarşı şəfqətli olmamasının səbəblərindən biridir. Yazının növbəti hissəsində biz bunu “2 Faktor Analiz” və “Assosiativ Çərçivə” aspektlərindən, həmçinin təkamül psixologiyasının fərqlilik, seçicilik və qalma prinsipləri baxımından aydınlaşdırmağa çalışacağıq. Nəsimi Qiyasov 28.05.25, Bərdə

“Gülümsəyən depressiya” həm emosional dərinliyi ilə seçilir, həm də bir çox insanın özündə tanıya biləcəyi bir haldır. Aşağıda sənə bu mövzuda t məqalə təqdim edirəm. Gülümsəyən Depressiya — İçdən Dağılıb, Çöldən Parlayanlar Belə insanı çox sevilirlər Ətrafda əyləncəli, pozitiv, enerjili biri kimi tanınırlar. Həmişə gülümsəyirlər. Hətta ağlayarkən belə. Onlar “hər şey yaxşıdır” deməyə vərdiş ediblər. Amma içlərində… qopmuş bir sükut var. Gülümsəyən depressiya — adı qoyulmamış bir sükut, içdə böyüyən bir ağrıdır Bu halı yaşayan insanlar gündəlik həyatlarını davam etdirirlər. İşə gedirlər, dərsə hazırlaşırlar, dostları ilə zarafatlaşırlar… Amma gecələr yuxuları ərşə çəkilir. Özləri ilə baş-başa qaldıqları anlarda bir dərin boşluq hiss edirlər. Bu insanlar tez-tez belə cümlələr qururlar: “Dərdimi danışsam, kim anlayar ki?“Onsuz da hər kəsin problemi var, mən niyə narahat edim?” “Bəlkə də mən zəifəm, keçəcək…” Amma keçmir. Çünki depressiya həmişə ağlamaz. Bəzən gülümsəyər. Bəzən özünü çox işləməkdə, çox gülməkdə, çox kömək etməkdə gizlədər. Bəzən “mən yaxşıyam” dedikcə, bir az da içdən çökər. Bəlkə sən də… ➡️Heç kimdən kömək istəməyəcək qədər güclüsən? ➡️Hər kəsə yaxşı görünəcək qədər mükəmməl? ➡️Və özünü unudacaq qədər səssizsən?.. O zaman bu yazı sənin üçün yazılıb. Unutma: Gülümsəmək mükəmməl bir silah ola bilər, amma savaşdığın ağrıları gizlətməməlidir. Danışmaq gücsüzlük deyil. Əksinə, içində fırtınalar varkən kömək istəmək — ən böyük cəsarətdir. Seansa hazırsansa… Əgər sən də “hər şey yolundadır” deyə-deyə daxildə əriyirsənsə, artıq susmağa ehtiyac yoxdur. Mən səni dinləməyə hazıram. Gülümsəməyin arxasında nələr gizlənirsə, birlikdə baxaq. İlk addımı sən at. Geri qalanı birlikdə keçərik.  Paixoloji dəstək üçün 0513241900  9:00 dqn 18:00 a qədər müraciət edə bilərsiniz.

Qorxu yaşamın təbii bir hissəsi olub,qəzəb,sevinc və ya məyusluq kimi bir duyğudur. Qorxu insanların görünən və görünməyən təhlükələr qarşısında verdiyi reaksiya şəklidir. Əslində hər qorxu özümüzümüdafiə mexanizmamızı işə salır və təhlükəli durum qarşısında özümüzü qorumağımıza yardım edir. Uşaqların qorxuları yaş dövrlərinə görə fərqlənir. Daha azyaşlı dönəmdə qorxuların səbəbi yüksək səs olduğu halda,uşaqların yaşı artdıqca mücərrəd varlıqlardan qorxmağa başlayırlar. Uşaqlar nədən qorxar? 2 yaş: Ən çox səslərlə əlaqəli qorxular üstünlük təşkil edir.Xüsusilə qatar,kamaz,şimşək səsi,tozsoranın,hava feninin səsi...Qaranlıq,böyük əşyalardan da qorxu halları bu yaşda görülə bilər. 2,5 yaş: Oyuncağın və ya çarpayının yerinin dəyişdirilməsi,uşaq yuxuya keçdikdən sonra anasının yanından ayrılması,uşağın vərdişlərindən fərqli edilən davranışlar uşağı qorxuda bilər. 3 yaş:Ən çox vizual qorxular;qaranlıq,heyvan,polis,ana və atanın gecə küçəyə çıxması və s. 4 yaş: Səslərlə əlaqəli qorxular;  xüsusilə motor gurultusu. Eyni zamanda vəhşi heyvanlar, ananın evdən getməsi,qaranlıqdan qorxma halları da müşahidə edilir. 5 yaş: Çox da qorxulu bir yaş deyil. Daha çox görsəl qorxular görülür. Əlavə olaraq ,yıxılmaq,zədələnməkdən qorxmaq halları da müşahidə edə bilərik. 6 yaş:Ruh,cadı kimi mücərrəd gözlə görünməsi mümkün olmayan varlıqlardan qorxmağa başlayarlar.Və bu qorxular uşaqda çarpayının altında həmin varlıqların gizləndiyi düşüncəsini yaradır. 7 yaş:Qaranlıq,zirzəmi qorxusu...Kölgələri ruh,cadı kimi qavramaq halları görülür.Uşaq oxuduqlarından,televizorda gördüklərindən hədsiz təsirlənib təşviş keçirə bilir. 8-9 yaş:Təşviş və qorxular daha azdır. Daha çox sosial status və kimliyi ilə bağlı narahatlıqlar görə bilərik. Məsələn: bir işi edə bilməmək,məktəbdə uğursuzluq yaşamaq, insanlar içərisində pərt olmaq kimi. Övladlarımızın qorxuları ilə mübarizə apara bilməsi üçün yollar: 1) Qorxunu rədd etməyin,qəbul edin. Uşağınızın qorxusu haqqında nə düşünürsünüz düşünün,bu duyğu onlar üçün gerçıkdir və sizin də onları anladığınızı bilmək istəyərlər.Onlara mövzu haqqında danışmaq fürsəti verin,həqiqətən anladığınızı göstərin . Yardım edə  bilməyiniz üçün ilkin mərhələ övladınızın qorxusunun olduğunu qəbul etməkdir. 2)Öz qorxularınızı onlara ötürməyin. Çox ailələrdə görülən davranışlardan biri də uşağın ana,atanı model aldığı üçün onun qorxu və duyğularının təsiri altına düşməkdir.Belə hallarda qorxularınız haqqında onlarla danışın,sizin də insan olduğunuzu və sizin də hamı kimi qorxularınızın ola biləcəyini izah edin.Qorxu ilə necə mübarizə apardığınızı,üstəsindən gəlmək üçün onlara istiqamət verin. 3) Hansısa qorxuya qalib gəldikləri pozitiv xatirələri danışın. Övladınıza əvvəlcə sınamaqdan qorxduğu, amma sonra etməkdən zövq aldığı situasiyanı xatırlamaq , öz bacarıqları haqqında özgüvənin qalxmasına səbəb olacaqdır. 4) Onları başqaları ilə müqayisə etməkdən uzaq durun. Müqayisə edilmək uşaqda yetərsizlik duyğusuna səbəb olacaqdır. Eyni zamanda müqayisə olunana qarşı nifrət,qəzəb və kinin yaranması ilə nəticələnəcək. 5)Qorxularına qalib gəlməsi üçün nağıl terapiyasndan-uşaq hekayələrindən istifadə edin. Xüsusilə övladınızın qorxusu ilə eyni qorxudan əziyyət çəkən personaj və bənzər sujet xətli hekayə seçin.Belə ki. uşaq  qorxusuna qalib gələn personajla özünü eyniləşdirir və qorxusuna qalib gəlmək üçün cəsarətlənir. 6)Bir qorxu ilə üzləşmənin necə kiçik addımlarla edilə biləcəyini göstərin. Kiçik etaplarla qorxunun üzərinə gedərək qalib ola biləcəyini öyrədin. 7) Relaksasiya texnikalarından istifadə edin. Rahatladıcı musiqi, nəfəs texnikaları uşaqdaki gərginliyi aradan qaldıracaqdır. 8)Tək olmadıqlarını davamlı xatırladın. Nə olursa olsun,hər zaman onların yanında olacağınızı bildikləri üçün özlərini güvəndə hiss edəcəklər. Unutmamalı ki, qorxu duyğusunu uşaq fərqində olmadan yaşayır və bu dönəmdə önəmli olan ona göstərilən anlayış,sevgi və qayğıdır. Psixoloq Aysu Əliyeva Konsultasiya və seanslara yazılmaq üçün @psixoloqaysualiyeva instagram hesabından müraciət edə bilərsiniz.

 Dövrümüzün ən aktual problemlərindən biri uşaqlarda ekran asılılığıdır.Texnologiyanın inkişaf etməsi ilə bərabər uşaqları internetin zərərlərindən qorumaq , qarşısını almaq valideynləri çətin vəziyyətdə qoyan durumlardandır. Ekran asılılığı sadəcə uşaqlarda deyil, yetkin şəxslərdə tez-tez rast gəlinir.Ekran asılılığının əsas göstəriciləri bunlardır: Ø Uşağın davamlı telefon, televizor,planşet  qarşısında olmaq istəməsi , əlindən alınan zaman isterik reaksiyalar sərgiləməsi; Ø Yuxu problemləri; Ø Sosiallaşmaqda istəksizlik və uğursuzluqlar yaşamaq; Ø Virtual ünsiyyətə və virtual oyunlara hədsiz meyil göstərmək; Ø Uşaqlarda diqqət dağınıqlığı; Ø İfadəedici nitqin zəifləməsi; Ø İnternet olmayan mühitə düşdükdə hədsiz gərginlik,narahatlıq hisslər keçirməsi, boşluğa düşməsi ; Ø Məktəb və digər təlim mühitində akademik göstəricilərinin aşağı düşməsi; Ø İştahsızlıq və ya hədsiz yemək istəyi; Ø Özgüvən əksikliyi Ø Aqressiv,impulsiv davranışlarda artım; Ø Özünəqapanıqlıq və s. Uşaqlarda ekran asılılığının başladığı zaman xüsusi yaş qrupu və ya yaş məhdudiyyəti yoxdur. Uzun müddət ekran qarşısında qalan hər yaşda olan uşaqlarda ekran asılılığı müşahidə oluna bilər. Uşaqlarda ekran asılılığının qarşısını almaq üçün ana və ataların övladlarının ideal ekran vaxtına uyğun olmasını təmin etmələri vacibdir. Eyni zamanda ekran asılılığının qarşısını almaq üçün 3-6-9-12 qaydasına əməl edilməlidir. Bu qaydaya görə, uşaqlar 3 yaşından əvvəl ekrana məruz qalmamalı, 6 yaşından əvvəl uşaqların öz oyun konsolu və ya texnoloji cihazı olmamalıdır, 9 yaşından əvvəl internetdən tək istifadə etməməli, 12 yaşından əvvəl isə sosial şəbəkələrdən istifadə etməməlidir.  Tövsiyə olunan ekran vaxtları; Uşağın inkişafının ilk 3 ilində ekrana məruz qalması qadağandır . Həm psixoloji, həm fiziki sağlamlığı üçün risklidir. 3-6 yaş üçün gündə 20-30 dəqiqə, 6-9 yaş üçün gündə 40-50 dəqiqə, 9-12 yaş üçün gündə 60-70 dəqiqə olmalıdır. Əgər 12 yaşdan yuxarı olarsa, ekrandan istifadə müddəti ümumilikdə 120 dəqiqədən çox olmamalıdır. Mümkünsə, bu dövrlər günlərə bölünməlidir. Eyni zamanda, bu ekran vaxtları planşet, mobil telefon, televizor və kompüter kimi bütün ekran istifadəsini əhatə etməlidir. Ekrandan istifadə valideyn nəzarəti altında olmalıdır və ekrandan istifadə müddətləri arasında ən azı 15 dəqiqəlik fiziki hərəkətlə bağlı tapşırıqlar əlavə edilməlidir.  Ekran asılılığının qarşısını almaq üçün uşaqları müxtəlif fəaliyyətlərə yönəltmək lazımdır. Uşaqları mütəmadi olaraq idmanla məşğul olmağa həvəsləndirmək və mümkünsə idman növü üzrə ixtisaslaşma kurslarına yazdırmaq onların texnoloji cihazlardan uzaqlaşmasına, fiziki və sağlam inkişafına kömək edəcək. Bunun xaricində uşaqla parka getmək, oyun oynamaq, kitab oxumaq, mətbəxdə vaxt keçirmək, təbiətdə gəzinti etmək kimi fəaliyyətlər də çox təsirlidir. Uşaqları rəssamlıq, musiqi və ya əl işləri kimi istedadlı olduqları sənətlərə yönləndirmək və onları bu sahələrdə hobbi əldə etməyə təşviq etmək də faydalı ola bilər. Psixoloq Aysu Əliyeva Konsultasiya və seanslara yazılmaq üçün @psixoloqaysualiyeva instagram hesabından müraciət edə bilərsiniz.

     Hər bir insanın şəxsiyyətinin təməli ailədə qoyulur. Uşaqlıqda aldığımız sevgi, diqqət və güvən hissi gələcəkdəki münasibətlərimizə, özümüzə baxışımıza və emosional dayanıqlığımıza birbaşa təsir edir. Ailə sadəcə bioloji bağlarla deyil, psixoloji təhlükəsizlik və bağlılıq hissi ilə birləşən bir məkandır.      Uşağın dünyanı necə qavrayacağı, özünü dəyərli və güvəndə hiss edib-etməyəcəyi ilk növbədə ailədə formalaşır. Psixoloji sağlamlıq yalnız xəstəliklərin olmaması deyil, eyni zamanda insanın gündəlik emosional vəziyyətini tənzimləyə bilməsi, özünü dərk etməsi və münasibətlərini sağlam şəkildə idarə edə bilməsidir. Bu bacarıqların bünövrəsi isə erkən yaşlarda, xüsusilə də ilk 6 il ərzində atılır. Valideynlərin öz psixoloji vəziyyəti və uşaqlarla qurduğu münasibət forması, uşağın emosional inkişafına yön verən əsas faktorlardandır. Qışqırıq, təzyiq və laqeydlik, uşağın özünü təhlükədə və dəyərsiz hiss etməsinə səbəb ola bilər. Əksinə, dinlənilən, anlayışla qarşılanan və emosional dəstək alan uşaq sağlam özünəinamla böyüyür. Uşaq özü olmaqdan qorxmadan, duyğularını ifadə edə biləcək bir mühitdə böyüdükdə, gələcəkdə daha sabit emosional vəziyyətə və güclü sosial bacarıqlara sahib olur.      Ailə daxilindəki münasibətlər, xüsusilə valideynlər arasında olan emosional əlaqə uşağın daxili dünyasına birbaşa təsir göstərir. Əgər uşaq valideynlər arasında daimi mübahisələrə, səssiz gərginliklərə və ya fiziki-cismani cəzalandırmalara şahid olursa, bu onun gələcəkdə münasibətlərə dair baxışını təhrif edir. Belə uşaqlar ya özlərini daim günahkar və məsuliyyətli hiss edir, ya da hisslərini gizlədərək bağlanma çətinlikləri yaşayırlar.      Digər tərəfdən, valideynin öz psixoloji rifahı da uşağın vəziyyətini müəyyən edir. Daim stres içində olan, öz duyğularını tənzimləyə bilməyən bir valideyn, fərqində olmadan bu yükləri uşağa da ötürür. Unutmaq olmaz ki, uşaqlar valideynlərin dediklərindən çox, onların hiss etdiklərini və necə davrandıqlarını mənimsəyirlər. Yəni valideynin özünü sevməsi, qayğısına qalması və emosional sağlamlığı ailənin bütövlükdə psixoloji durumuna təsir göstərir.      Ailə uşağın ilk “təhlükəsiz limanı” olmalıdır. Burada uşaq sevilməyin, qəbul edilməyin və anlayışla qarşılanmağın nə olduğunu öyrənir. Bu təməl üzərində gələcəkdə həm özünü, həm də başqalarını dərk edən, sağlam münasibətlər qura bilən bir fərd yetişir. Bu səbəbdən ailə yalnız fiziki deyil, həm də emosional ehtiyacların qarşılandığı yer olmalıdır. Bəzən bir uşaq üçün ən güclü terapiya, sadəcə dinlənmək, hiss olunmaq və şəfqətlə qucaqlanmaqdır. Onun qəlbində formalaşan ilk “mən sevilirəm” inancı, gələcək həyatında yaşadığı bütün emosional fırtınalara qarşı sarsılmaz bir dayaq olur.

Hiperaktivlik daha dəqiq desək, Diqqət Əskikliyi və Hiperaktivlik Pozuntusu (DƏHP) -bir çox ailələrin gündəlik həyatına təsir edən , uşaqlıq dövründə başlayan və yetkinlikdə də davam edən neyroinkişaf pozuntusudur. Bu vəziyyətdə olan uşaqlar daha enerjili, impulsiv və diqqəti toplamaqda çətinlik çəkə bilirlər. Bu enerjini və davranış çətinliklərini idarə etmək üçün oyunlar çox faydalı bir vasitədir. Oyun həm uşağın inkişafını dəstəkləyir, həm də valideyn-uşaq münasibətlərini gücləndirir.Bu oyunlar vasitəsilə uşaqda gözləmə bacarığı, diqqətini davam etdirmə müddəti, davranışlarını kontrol etmək kimi müsbət bacarıqlar formalaşdırılır.Oyunlar aşağıdakılardır: 1)“Qışqır və sus” oyunu Məqsəd: Diqqətin korreksiyası,impulsivliyin kontrolu, qaydalara tabe olmaq bacarığının inkişaf etdirilməsi Tətbiqi: Valideyn uşaqla birlikdə rəngli kartonlardan qırmızı, sarı və yaşıl rəngli əl qəlibləri kəsirlər.Oyunun təlimatı: Yaşıl əl göstərildiyində istədiyin qədər qışqırıb hoppana bilərsən. Sarı əl-pıçıltı ilə danışıb, asta hərəkət edəcəksən. Qırmızı əl-hərəkətsiz qalmalı və danışmamalısan. Oyun ən sonda susma-qırmızı əl ilə sonlandırılmalıdır. 2) “Sus-danış” oyunu Məqsəd:İmpulsiv davranışları idarə etmək, qaydalara tabe olmaq bacarığı Tətbiqi: Valideyn yumruq tutaraq sağ əlini havada tutur. Yumruq “sus” deməkdir.Yumruğun açılması isə “danış” deməkdir. Uşaqlara çoxlu və sürətli suallar verilir, eyni zamanda əl işarələri göstərilir. Uşaqlar əl işarələrinə baxıb suallara yanıt verirlər. Eyni zamanda əli izləməli və ona uyğun hərəkət etməlidirlər. 3)Musiqi ilə heykəltəraşlıq oyunu Şən və hərəkətli musiqi səsləndirilir. Uşaqlar qrup şəklində rəqs edirlər. Musiqi bir müddət sonra dayandırılır. Dayananda uşaqlar heykəl kimi donub qalmalıdır. Musiqi yenidən səslənəndə uşaqlar hərəkət edə bilərlər. ( Qeyd: Bu oyunu stullarla da oynamaq olar. Bu oyun uşağın özünü tənzimləmə, diqqət mərkəzləşdirmə və impuls nəzarətini inkişaf Davranışlarını kontrol etmə bacarıqları formalaşdırır, eyni zamanda audial diqqətin inkişafına səbəb olur. 4)"Tap və gətir" oyunu Valideyn uşağa evdəki bir əşyanın xüsusiyyətlərini təsvir edir (“Mavi, yumşaq və yataq otağında olan bir şey”) və uşaq onu tapmalıdır. Nə üçün faydalıdır? Uşaq həm diqqətini yönəldir, həm də anlama və yerinə yetirmə bacarıqlarını inkişaf etdirir. 5.“Sürətli və yavaş” – Hərəkət nəzarəti oyunu Necə oynanır? Valideyn müxtəlif sürətlərdə hərəkətlər göstərəcək: “Sürətlə qaç!” – “Yavaşla!” – “Don!” Nə üçün faydalıdır? Uşaq bədənini tənzimləməyi, komandalara uyğun davranmağı öyrənir. 6.“Əksini Et” – düşünmə və nəzarət oyunu Necə oynanır? Valideyn hərəkət deyir, uşaq onun əksini etməlidir. Məsələn, “Otur” deyiləndə uşaq ayağa qalxmalıdır. Nə üçün faydalıdır? Bu oyun impulsların qarşısını almağa və dəyişən şəraitə uyğunlaşmağa kömək edir. 7. Ritm oyunu – yaddaş və koordinasiya Oyunu Necə oynanır? Valideyn müəyyən ritmlə əl çalır və ya dizinə vurur, uşaq isə bunu təkrarlayır. Nə üçün faydalıdır? Motor koordinasiyası, diqqət və eşitmə yaddaşı inkişaf edir. Hiperaktiv uşaqlar üçün düzgün seçilmiş oyunlar onların həm davranışlarını tənzimləməyə, həm də bilişsel və emosional inkişaflarına dəstək olmağa kömək edir. Ən əsası isə budur ki, bu oyunlar öyrədici olduğu qədər əyləncəlidir. Valideynlər bu oyunlarla uşağın potensialını daha yaxşı kəşf edə və onunla sağlam əlaqə qura bilərlər. Psixoloq Aysu Əliyeva  Konsultasiya və seanslara yazılmaq üçün @psixoloqaysualiyeva instagram hesabından müraciət edə bilərsiniz.

Diqqət əksikliyi və hiperaktivlik pozuntusu uşaqlıq dövründə başlayan və yetkinlikdə də davam edən neyroinkişaf pozuntusudur. Bu pozuntu adətən özünü 3 əsas sahədə göstərir: 1. Diqqət əksikliyi 2. Hiperaktivlik  3. impulsivlik Məişətdə valideynlər bu diaqnozun elmi adını bilməsələr də, daha çox belə şikayətlər edirlər: -Sanki daima fikri başqa yerdədir. -Xəyal dünyasındadır. -Əl-qolunu idarə edə bilmir. -Tez-tez nəyisə itirir. -Çox unutqandır. -Beş dəqiqəlik işi 3 saata görür. -Onu buyur, dalınca yüyür. -TV qarşısında saatlarla oturur,amma dərsin başına oturan kimi gah acıyır, gah tualeti gəlir , gah yuxusu gəlir və yatmaq istəyir . Bəs niyə bu mövzu önəmlidir ? DƏHP akademik, kariyera,ailə və sosial mühitlərlə bağlı ciddi çətinliklərə səbəb olur. Erkən diaqnoz və düzgün yanaşma ilə bu çətinliklərlə işləmək mümkündür.DƏHP-li şəxslər " tənbəl",' ərköyün " və s. kimi damğalanmalara məruz qalır.Onların davranışlarının altında yatan nevroloji səbəblər tapılmalıdır. DƏHP simptomları aşağıdakılardır: -Diqqət dağınıqlığı; -Hədsiz dərəcədə hərəkətlilik; -Basladığı işi sona qədər çatdıra bilməmək; -Növbəsini gözləyə bilməmək ; -Oturmaq bacarığının zəif olması; -Motor qoşulmuş kimi hərəkət etmək; -Sürətli danışmaq ; -Marağın davamsız olması və s. Diqqət əksikliyi və hiperaktivlik pozuntusu uşaqlarda 5-12 %, yetkin şəxslərdə 4,4% etibarilə rast gəlinir. Bu diaqnozun qoyulması üçün bir neçə mühüm qaydalar var ki,onlardan biri bu simptomların 12 yaşdan öncə başlaması lazımdır.Simptomlar yalnız bir mühitdə( təkcə evdə , təkcə məktəbdə ) görülməsi kifayət etmir.İki və daha çox mühitdə , məsələn həm evdə ,həm məktəbdə müşahidə olunmalıdır. DƏHP diaqnozu olan şəxslərdə tez-tez başqa psixoloji və ya nevroloji problemlər də müşayiət olunur. Bunlara komorbid vəziyyətlər deyilir: 1. Təşviş pozuntuları 2. Depressiya 3.Davranış pozuntuları  4. Öyrənmə çətinliyi- Disleksiya  5. Tik pozuntuları 6. Yuxu problemləri  Təbiidir ki belə olduğu zaman diaqnozla işləmək daha da ağırlaşır və uzun zaman tələb edir. Mütləqdir ki, bu diaqnozdan əziyyət çəkən övladı olan valideynlər dərhal problemin üzərinə düşməli və mütəxəssisə müraciət etməlidir. Psixoloq Aysu Əliyeva Konsultasiya və seanslara yazılmaq üçün @psixoloqaysualiyeva instagram hesabından müraciət edə bilərsiniz.

Ana olmaq qadının həyatında ən dərin və unudulmaz təcrübələrdən biridir. Lakin bu yeni mərhələ, eyni zamanda bir çox emosional dəyişiklikləri də özü ilə gətirir. Doğuşdan sonra bir çox qadın sevinc və həyəcanla yanaşı, narahatlıq, ağla gəlməz yorğunluq və hətta kədər hiss edə bilər. Bu duyğuların səbəbi, həm hormonal dəyişikliklər, həm də həyat tərzindəki köklü dəyişmələrdir. Bəzi analar "baby blues" adlanan, qısa müddətli və yüngül emosional dalğalanmalar yaşadıqları halda, bəziləri üçün bu vəziyyət daha dərin və uzunmüddətli depressiyaya çevrilə bilər. Bu dəyişikliklərə anlayışla yanaşmaq, qadının özünü günahlandırmaması və vaxtında dəstək alması çox önəmlidir. Doğuşdan sonra qadının bədənində baş verən hormonal dəyişikliklər onun emosional vəziyyətinə birbaşa təsir göstərir. Estrogen və progesteron hormonlarının sürətlə azalması, beyindəki kimyəvi tarazlığı pozaraq, əhval-ruhiyyədə enişlərə səbəb ola bilər. Bundan əlavə, yuxusuz gecələr, körpənin qayğısına qalmaq, bədənin fiziki yorğunluğu və yeni həyat tərzinə uyğunlaşmaq da qadının psixoloji yükünü artırır. Ən çox rast gəlinən əlamətləri isə sizlər üçün qeyd edirik.  ✅Əhval dəyişkənliyi (birdən gülmək, sonra ağlamaq) ✅Yorğunluq və enerjisizlik ✅İştah dəyişikliyi ✅Yuxu problemləri (çox yatmaq və ya yata bilməmək) ✅Həssaslıq və əsəbilik ✅Özünü günahkar hiss etmək ✅Özünə və ya körpəyə qarşı marağın azalması Bu əlamətlər doğuşdan sonrakı ilk 1-2 həftə ərzində keçirsə, bu vəziyyət adətən "baby blues" hesab olunur və normal qəbul edilir. Ancaq bu hal daha uzun müddət davam edirsə və gündəlik həyatı ciddi şəkildə təsir altına alırsa, doğuş sonrası depressiyadan şübhələnmək olar. Doğuşdan sonra bir çox qadın özünü duyğusal baxımdan zəif hiss edir. Bu, çox vaxt “baby blues” adlanan keçici bir hal olur. Baby blues, doğuşdan sonra 2-3 gün ərzində başlayır və təxminən 10 günə qədər davam edə bilər. Bu dövrdə qadınlar tez-tez ağlaya, narahat ola və ya özlərini səbəbsiz yerə kədərli hiss edə bilərlər. Bu dəyişikliklər təbii hesab olunur və əksər hallarda heç bir tibbi müdaxilə tələb etmir. Lakin bu emosional vəziyyət 2 həftədən çox çəkirsə və daha da dərinləşirsə, bu artıq doğuş sonrası depressiya ola bilər. Bu vəziyyət daha ciddi bir psixoloji problemdir və peşəkar dəstək tələb edir. Doğuş sonrası depressiyanın əsas əlamətləri: Davamlı kədər və ümidsizlik hissi Həyatdan zövq ala bilməmək Özünü yararsız və kifayət etməyən ana kimi hiss etmək Konsentrasiya çətinliyi Körpəyə qarşı sevgi hissində azalma və ya laqeydlik Özünə və ya körpəyə zərər vermək kimi qorxulu düşüncələr Bu vəziyyət qadının həyat keyfiyyətini aşağı sala və həm onun, həm də körpənin rifahını təhlükə altına ala bilər. Ona görə də bu əlamətləri görən qadın və ya onun yaxınları mütləq bir psixoloqa və ya psixiatra müraciət etməlidirlər.

İstifadə etdiyi ətirə görə qadınları tanıya bilərsiniz .Hülya PARFUM ün təsisçisi Hülya Orucova  bildirir ki, qadının hansı ətiri sevməsi birbaşa onun xarakteri ilə bağlıdır. Məsələn, şərq ətirlərinə üstünlük verən qadınların həyatda əsas məqsədi özünü sevdiyi kişinin ömründə bəzəyə çevirməkdir. Bu, eyni zamanda qadının maddi müstəqilliyinə də mane olmur. Şərq ətirlərinə üstünlük verən qadınlar riski dəyərləndirən, problemi bütün aspektlərdən qiymətləndirən, bəzən bir andaca tərsinə qərarlar verənlərdir. Belə qadınların intuisiyası güclü olur.  Çiçək ətirlərini sevən qadınlar başladıqları işi sona çatdıran, «dağı dağ üstə qoymağa» çalışan tipə aiddirlər. Şirin çiçək ətrini sevənlər hər şeyi əvvəlcədən planlaşdırmağı sevirlər, bir az da həyəcanlıdırlar.  Nəfis çiçək ətirlərinə üstünlük verənlər təbiətən optimistdirlər. Amma onların arasında həyatlarına çatışmayan pozitivi daxil etmək istəyənlərə də rast gəlinir.  Dəniz qoxulu ətirlərə işgüzarlar üstünlük verirlər. Onlar adətən səbirli, hiyləgərdirlər, hamı ilə dil tapmağa çalışırlar, həyata təbəssümlə baxırlar. Onların geniş çevrəsi mövcuddur.  Ağac ətirlərini bəyənənlər bir az eqoist, cəmiyyətdən seçilmək arzusunda olurlar. Belələri məntiq evliliyinə üstünlük verir. Yəni nikaha sevgiyə görə deyil, əksər hallarda pul kisəsinin qalınlığını göz önünə gətirərək girirlər.  Kirşan ətirlərinin həvəskarları incə, küsəyən və şıltaq xanımlardır. Onlar zərif, hiyələgər, öz istədiklərinə çatan qadınlar sırasındadırlar. Paradoksal cəhət budur ki, onlarla nə qədər ünsiyyətdə olursansa, onları bir o qədər tanımadığına əmin olursan. Bunlar əsl ətir pərəstişkarlarıdır. Bəzi qadınlar xəzlə özlərinə «sipər» çəkirlərsə, bu qadınların psixoloji silahı da onların ətirləridir.  Giləmeyvə ətirlərini xoşlayan qadınlar kişilərin hissləri ilə oynamağı, ərköyünlük etməyi sevirlər. Onlar impulsiv, öz bildikləri kimi hərəkət etməyi xoşlayan, başqalarının sözlərini qulaqardına vuran, məsuliyyəti digərlərinin çiyinlərinə qoymaq arzusunda olanlardır. Belələri caduya, bədnəzərə də inanırlar.  Tünd ətirləri sevən qadınlar üçün keyfiyyət əsas göstəricidir. Onlar həyatdan nə istədiklərini bilən, çətinliklərin öhdəsindən gəlməyi bacaran, keçmişlə yaşamadıqları üçün yaşlarından gənc görünən xanımlardır. Ürəklərinin dərinliyində uğura inanır, energetik və nikbin əvhal-ruhiyyəli, əksər hallarda da yükü öz çiyinlərinə götürürlər.  Mütəxəssislər əmin edirlər ki, ətirin qoxusu ilə özü kimi başqalarının da xarakterinin incəliklərini anlamaq mümkündür.  Sonda tanışlıq üçün oxuculara bəzi məşhur ətir brendlərinin hansı qoxu kateqoriyasına aid olmasını bildirən siyahını təqdim edirik:  Şərq ətirləri: Belle d'Opium, Yves Saint Laurent, Dior Addict, Dior, Vanille Ambre, Comptoir Sud Pacifique, Shalimar, Guerlain, Amarige, Givenchy. Çiçək ətirləri: J'Adore, Dior; Beautiful, Estee Lauder; Bulgari pour Femme, Bulgari; L'Air du Temps, Nina Ricci; Chanel №5, Chanel; Light Blue, Dolce & Gabbana. Nəfis ətirlər: Happy, Clinique; L'Eau d'Issey, Issey Miyake; L'Eau par Kenzo, Kenzo; Cool Water, Davidoff; Women, DKNY. Ağac qoxulu ətirlər: Wood Wood, Comme des Garcons; Dry Woods, Jo Malone; Feminite du Bois, Shiseido; Premier Figuier, L'Artisan Parfumeur; Vetiver, Etro. Kirşan qoxulu ətirlər: Love, Chloe; Noa, Cacharel; Iris Poudre, Frederic Malle; Hiris, Hermes; FlowerbyKenzo, Kenzo. Giləmeyvə ətirləri: v Be Delicious, DKNY; Hippy Fizz, Moschino; Sunset Heat, Escada; Mango Manga, Montale; Mure & Musc Extreme, L'Artisan Parfumeur. Tünd ətirlər: Gucci by Gucci; Miss Dior Cherie; Chypre Rouge, Serge Lutens; Eau du Soir, Sisley; Iris Nobile, Acqua di Parma. Əgər indi sizi «ona hansı ətiri hədiyyə edim?» sualı narahat edirsə, onda onun xasiyyətini düşünərək addım atın, onu tanıyın və birlikdə xoşbəxt olmağa çalışın.

Ergənlik dövrü — insan həyatında psixoloji, emosional və fiziki baxımdan ən həssas mərhələlərdən biridir. Bu dövr gəncin həm özünü, həm də cəmiyyət içindəki yerini kəşf etməyə çalışdığı, eyni zamanda daxili konfliktlərin, qavrayış dəyişikliklərinin və davranış dalğalanmalarının ən sıx yaşandığı zamandır. Məhz bu mövzuya toxunan “Adolescence” serialı, bir çox ailənin və gəncin gündəlik həyatında yaşadığı problemləri real və toxunula biləcək şəkildə ekranlaşdırır. "Adolescence" serialı, bir gəncin özünü tapmaq, ailə içində və cəmiyyətlə olan münasibətlərini anlamlandırmaq səylərini təsvir edir. Psixoloji təhlil baxımından, bu serialda özünəinam əskikliyi, məhəbbət ehtiyacı, sosial qəbul olunma istəyi və bəzən də travmatik təcrübələrin gənc psixikasına təsiri aydın şəkildə təqdim olunur. Hekayənin dramatik xətti, izləyicidə həm empati, həm də düşüncə yaratmağa kömək edir. Bu, sadəcə bir əyləncə məhsulu deyil – bu, cəmiyyətə güzgü tutan bir dərsdir. Serialın gənclərə verdiyi ən böyük təsir — onların öz hisslərini, qarşılaşdığı daxili çətinlikləri normal qəbul etməyə başlamasıdır. Bir çox uşaq və yeniyetmə, hiss etdikləri depressiyanı və ya sosial təcridi "qəribə" və ya "anormal" hesab etdiyi üçün paylaşmaqdan çəkinir. “Adolescence” kimi ekran əsərləri bu məsələləri görünən və danışılan hala gətirərək, uşaqlara "Sən tək deyilsən" mesajını verir Lakin, burada bir psixoloq olaraq vacib bir qeyd etməliyəm: bu cür serialların izlənməsi valideyn nəzarəti və psixoloji müşahidə ilə aparılmalıdır. Çünki bəzi səhnələr gənc izləyicilərdə yanlış identifikasiya və ya zərərli davranış modellərini təqlid etməyə yol aça bilər. Buna görə də, valideynlər və müəllimlər bu seriallar ətrafında uşaqlarla dialoq qurmalı, onların duyğularını düzgün yönləndirməlidirlər. Bu kimi seriallar yalnız fərdi şüur səviyyəsində deyil, ictimai şüurun da inkişafına töhfə verir. Yeniyetmələrin yaşadığı problemlər barədə geniş auditoriyaya məlumat verməklə yanaşı, bu mövzunun ciddiliyini gündəmə gətirir. Ailə daxilində daha açıq və empatik ünsiyyətin qurulmasına, məktəblərdə psixoloji dəstək sistemlərinin gücləndirilməsinə təkan verir.Çıxış yolu olaraq aşağıda qeyd olunanları önə çəkmək olar: 1. Psixoloji maarifləndirmə: Məktəblərdə və cəmiyyət mərkəzlərində ergenlik dövrü ilə bağlı seminar və təlimlər keçirilməli, valideynlər bu mərhələnin xüsusiyyətləri haqqında bilgiləndirilməlidir. 2. Empatik ünsiyyət: Ailələr uşaqları ilə daha çox dinləyici mövqedə olmalı, onları tənqid etmədən hisslərini ifadə etməyə təşviq etməlidirlər. 3. Peşəkar dəstək: Uşaqların yaşadığı daxili çətinliklərə qarşı məktəblərdə psixoloqların mövcudluğu artırılmalı və gənclərin bu dəstəyə əlçatanlığı təmin edilməlidir. 4. Sosial dəstək layihələri: Gənclərin özlərini ifadə edə biləcəyi, yaradıcı fəaliyyətlər və qrup proqramları ilə onların sosial inteqrasiyası gücləndirilməlidir. “Adolescence” kimi ekran əsərləri, psixoloji və sosial yönləri ilə yalnız bir serial deyil, bir çağırışdır. Gənclərə dəstək olmaq, onları anlamağa çalışmaq və cəmiyyətin gələcəyini sağlam ruhlarla formalaşdırmaq hamımızın vəzifəsidir. Unutmayaq ki, bugünkü yeniyetmə sabahın valideyni, müəllimi, rəhbəridir. Klinik psixoloq Nigar Cəbrayıl

Narsisizm — özlərinin "xüsusi" və ya"seçilmiş" olduqlarını düşünən, öz maraqları üçün başqalarını istifadə edən, başqalarının uğurlarını qısqanan, empatiyası olmayan davranış tipidir.Özlərinin "xüsusi " və ya "seçilmiş" olduqlarını düşünürlər, öz maraqları üçün başqalarını istifadə edirlər, başqalarının uğurlarını qısqanırlar, empati olmur, başqalarının hisslərinə və ehtiyaclarına qarşı biganədirlər, çox bəyənilmək istəyirlər, həmişə özlərini haqlı, başqalarını günahkar sayırlar, daim hər şeyi idarə(manupilyasiya) etməyə çalışırlar, özlərinin qüsursuz olduğunu düşünürlər, qüsurlarını qəbul etdirmək mümkün deyil.Xəstəliyin tam səbəbi məlum olmasa da, ətraf mühit, sosial, genetik, neyrobioloji faktorların təsir etdiyi ehtimal edilir. Əsas müalicə üsulu psixiatriya ilə olsa da, az adam müalicə üçün müraciət edir. Çünki narsistlər hərəkətlərini normal olduğunu hesab edirlər və xəstə olduqlarına inanmırlar. Bəzən isə başqa xəstəliklərə(maddə istifadəsi bağımlılığı, bipolar, depressiya və s.) görə həkimə müraciət edirlər. Narsisistik şəxsiyyət pozğunluğunun ən fərqli xüsusiyyətlərindən biri də problem yaradan davranışları qəbul edib dəyişməyə çox dirənmələri, günahı başqalarında axtarmaqda peşəkar olmaları, ən kiçik tənqidi belə münaqişəyə, münaqişəyə və hətta aqressivliyə çevirmələridir. Bundan əlavə, ümumi narsistik şəxsiyyət pozuntusu əlamətləri olaraq: manipulyasiya;İnsanları öz mənfəətləri və mənafeləri üçün istifadə etmək;Eyni statuslu dostluqlarda belə irəlidə olmaq istəyi, rəqabətdə olmaq;Öz qabiliyyətlərini və nailiyyətlərini şişirtmək və həddindən artıq qiymətləndirmək;Əsaslandırılacağı mühitlər yaradaraq təsdiqlənmək arzusu,Özünü ən yaxşı, ən gözəl, ən uğurlu və ən ağıllı görmək,Cəmiyyətin zirvəsində olduğunu iddia edən,Daim tərif gözləmək və bunun üçün təzyiq mühiti qurmaq,Göründüklərinin əksinə, özlərinə inam baxımından kövrəkdirlər və bu onların ən böyük QORXUSUDUR.     Psixoloq Durna Həmidli

Lalə ailəsinin ikinci qızı, uşaqların ortancılı idi. Geniş bir ailədə doğulub, böyümüşdü. Baba, nənə və əmisinin ailəsi ilə birlikdə böyük həyət evində qalırdılar. Babası sovet dövründə içində olduğu zamana mədhiyyələr yazan, İkinci Dünya Müharibəsi dövründə yaşının kiçik olduğu səbəbi ilə cəbhəyə gedə bilməyən, amma sovetlər birliyi dağılana qədər Hitlerə qalib gəlməyin və ya o yolda ölməyin ən böyük arzusu olduğunu qeyd edən lopa bığlı, saçları tökülmüş, bəstəboy, qırmızı sifətli bir kişi idi. Qonşuda elə baba ilə tay-tuş olan, Böyük Vətən Müharibəsi veteranı İkram kişi isə deyirdi ki, Lalənin babası ondan iki Novruz bayramı qabaq doğulub, ona da rəhmətlik anası deyibmiş bunu. Babanın o dövr bu patriot arzusu kimi, patriarx bir hüznü də var idi, oğlan babası olmaq. Baba nə X xromosomundan xəbərdar idi, nə də Y xromosomundan. Babanın bildiyi və əmin olduğu şey o idi ki, oğlu əgər o vaxt onun sözünə baxsa, Lalənin anası ilə yox, İkramın ortancıl qızı ilə evlənsə idi bax o qız ona oğlan nəvə doğardı. Təkamüldə üç vacib komponentdən bəhs edəcəm, fərqlilik, seçicilik və qalıcılıqdan. Lalənin anası insaflı qadın idi, lakin bu insaf deyilən buketi təşkil edən fərqli gülləri Lalə üçün seçə bilmirdi, çünki belə vaxtlarda onun bu reaksiyaları yaşadığı kiçik sosial qrup, yəni ailəsi tərəfindən ikrahlı nəzərlər və tənəli sözlərlə cəzalandırılır, Laləyə qarşı törəmə instinkti və sevgi hissinin stimullaşdırdığı bütün qayğı mənşəli davranışlar aradan qalxır və sevgi davranışa tökülmədikcə bir hiss kimi sönürdü. Nə mənim, nə də sizin bu cümlələri oxuyarkən şübhəmiz yoxdur ki, anası Laləni sevirmiş, lakin məsələ ondadır ki, sevmək də insaf kimi bir buketdir və onu təşkil edən çiçəklər də davranışlardır, baş sığallamaq, yanağına öpüş qondurmaq və ya sadəcə “afərin qızıma” demək kimi davranışlar. Tamam fərqli, əks bir davranış insan həyatına iki dramatik toxunuş edirdi: köhnə bağı qoparmaq, yeni bağ yaratmaq. Lalənin anası da bir qadın idi və onun da atası çox qənd qabını yerə çırpıb qıraraq oğul atası olmamağın heyfini şüşədən çıxmışdı, axırda evə alüminium qənd qabı və alüminium kül qabı alınmışdı, ana da dözməyi o qənd qabı və kül qabından öyrənmişdi. Təkamül deyirdim axı, insan varlığını davam etdirmək üçün savaşmaq, qaçmaq, donmaq kimi fərqli reaksiyalar sərgiləyir və ən faydalıları seçib qalıcı olaraq yaddaşına həkk edirdi. Comərd insan oğlu gələcək nəsilləri qorumaq adına bunu sözlü köçürmə və ya dolayı köçürmə ilə özündən törəyənlərə öyrədirdi. Atalar qızlarını bəy evinə yola salarkən xalçanın kənarını ayağı ilə qaldırır, qızım dilini burada qoyub get deyirdilər bəzən. Lalənin anası daha öncə etdiyi nə üçünsə mükafat almamışdı, gücü çatandan çoxunu edərək qarşılığında cəza görməyəndə zehnində “yorulana qədər işləmək, hətta yorulduqdan sonra da işləmək bərabərdir cəzalanmamaq, cəzasız olmaq bərabərdir varlığını davam etdirmək” formasında bir bağ qurmuşdu. Lalə 4 yaşında olanda anası onu döyərkən sosial qrupu tərəfdən qəribə bir mükafat almışdı, qayınatasının onun bu davranışına görə dodağı qaçmışdı və o gün ana özünü ilk dəfə bir evə mənsub hiss etmiş, o gün ana saxta təsdiq texnikası ilə qəbul edilmək arasında bir əlaqə tapmış və uşaqlıqda cəza görməmək ilə bağlı zehnində qurduğu bağa bu dəfə isə mükafat və təsdiq ilə əlaqədar dəhşətli bir bağ əlaqəsi əlavə etmişdi “Laləni cəzalandırmaq bərabərdir özümü bir evə aid hiss etmək”. Ana düşdüyü yeni təbiətdə var ola bilməyin yolunu tapmış və təkamüldə qalıcı olmalı olanın nə olduğunu müəyyən etmişdi: aid olmaq uğrunda sahib olduğunu incitmək. Ana mənim qəbuluma gətiriləndə ailə üzvləri onun sayıqlamaları və qarabasmalarının ortaya çıxmış olduğunu deyirdi. Anaya adını soruşduqda cavab vermir, neologizmlərdən və qafiyəli danışıqdan istifadə edirdi, bəzən 10 sual əvvəlki sualıma cavab verirdi, vəziyyətin məni aşdığını, şəxsin həkim-psixiatrın qəbulunda olmalı olduğunu ailəyə bildirdim. O an ağlımdan nə keçdi bilmirəm, sonradan adının Lalə olduğunu öyrəndiyim yeniyetmə qızı göstərərək anaya müraciət etdim: - Onu tanıyırsan?... Kimdir o? - Külqabı... Təzə, alüminium külqabı – deyərək cavab verdi ana. Nəsimi Qiyasov Bərdə, 17.01.2024

Uşaqlarda psixoloji inkişafın ləngiməsi müxtəlif səbəblərdən baş verə bilər. Onların arasında:Genetik faktorlar: Uşağın intellekt səviyyəsinin, dil bacarıqlarının və digər qabiliyyətlərinin ləngiməsinə səbəb ola bilər.Ətraf mühitə təsirlər: Yaxşı dəstək şəbəkəsi olmayan uşaqlar psixoloji inkişafda ləngiyə bilər. Əlverişsiz ətraf mühit şəraiti uşağın emosional və idrak inkişafına mənfi təsir göstərə bilər.Sağlamlıq Problemləri: Bəzi sağlamlıq problemləri, xüsusilə erkən yaşda müalicə olunmazsa, uşaqların inkişafına təsir göstərə bilər. Məsələn, eşitmə və ya görmə problemləri dil və s. Psixoloji inkişaf geriliyi olan bir uşağın göstərə biləcəyi simptomlar aşağıdakıları əhatə edə bilər:Dil inkişafında gecikməSosial qarşılıqlı əlaqədə çətinliklərEmosional problemlər və ya nəzarətsiz davranışZehni gerilik və ya öyrənmə əlilliyiDiqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik Psixoloq Durna Həmidli

Rəqəmsal detoksun psixoloji sağlamlığa təsiri Müasir texnologiyalar həyatımızın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib. Gündəlik fəaliyyətlərimizin əksəriyyəti smartfonlar, kompüterlər və sosial media vasitəsilə həyata keçirilir. Lakin texnologiyadan həddindən artıq istifadə insan sağlamlığı, xüsusilə psixoloji sağlamlıq üzərində mənfi təsirlər yarada bilər. Bu mənfi təsirlərin qarşısını almaq üçün tətbiq olunan "rəqəmsal detoks" anlayışı son illərdə diqqət mərkəzinə çevrilmişdir. Rəqəmsal detoks texnoloji cihazlardan və onlayn platformalardan müəyyən müddətlik uzaqlaşmaqla insanların zehni və emosional balansını bərpa etməsinə xidmət edir. Bu məqalədə rəqəmsal detoksun psixoloji sağlamlığa təsirləri araşdırılacaq. Texnologiyadan Həddindən Artıq İstifadənin Təsirləri 1. Stress və Təzyiq: Sosial media və rəqəmsal vasitələrdən çox istifadə edən insanlar daha çox stressə məruz qalır. Davamlı bildirişlər, mesajlar və xəbər axını beyində həddən artıq informasiya yükü yaradır. 2. Tənhalıq Hissi: Əksinə gözləntilərə baxmayaraq, texnologiya tənhalıq hissini artırır. Sosial mediada "mükəmməl" həyat tərzləri ilə müqayisələr özünəinamsızlıq və narahatlıq yaradır. 3. Diqqət Dağınıqlığı: Davamlı texnologiya istifadəsi insanların diqqətini cəmləməkdə çətinlik çəkməsinə səbəb olur. Bu da həm iş, həm də şəxsi həyat keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Rəqəmsal Detoksun Faydaları 1. Stressin Azaldılması: Rəqəmsal detoks zamanı insanlar texnoloji təsirlərdən uzaqlaşaraq daha sakit və rahat bir həyat tərzi keçirə bilirlər. Bu, psixoloji gərginliyi əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. 2. Daha Dərin Yuxu: Ekranlardan gələn mavi işıq yuxu keyfiyyətini pozur. Rəqəmsal detoks bu təsiri aradan qaldıraraq yuxunun bərpasını təmin edir. 3. Daha Yaxşı Diqqət və Məhsuldarlıq: Texnologiyadan uzaqlaşmaq diqqət dağınıqlığını azaldır və insanların iş və şəxsi həyatında daha məhsuldar olmasına kömək edir. 4. Real Münasibətlərin Güclənməsi: Texnoloji fasilə insanlar arasında üz-üzə ünsiyyətin artmasına şərait yaradır ki, bu da münasibətlərin möhkəmlənməsinə kömək edir. Necə Rəqəmsal Detoks Etmək Olar? 1. Planlı Fasilələr: Hər gün müəyyən saatlar ərzində texnologiyadan uzaq durmağa çalışın. 2. Bildirişləri Söndürmək: Sosial media və tətbiqlərin bildirişlərini məhdudlaşdırmaq diqqətinizin texnologiyadan uzaqlaşmasına kömək edə bilər. 3. Alternativ Fəaliyyətlər: Texnologiyadan uzaq qalmaq üçün idman, kitab oxumaq və ya təbiətdə gəzinti kimi fəaliyyətlərə üstünlük verin. 4. Texnologiyasız Zonalar: Evdə və ya işdə texnologiyasız məkanlar yaratmaq effektiv üsuldur. Rəqəmsal detoks texnologiyadan, xüsusən də rəqəmsal cihazlardan (smartfonlar, kompüterlər, planşetlər) və sosial media platformalarından müəyyən müddətlik uzaqlaşma prosesini ifadə edir. Bu, insanların texnoloji asılılıqdan xilas olaraq zehni və emosional balanslarını bərpa etmələrinə kömək edir. Rəqəmsal detoksun əsas məqsədləri: 1. Texnologiyadan Asılılığın Azaldılması: Rəqəmsal cihazlardan davamlı istifadə insanların onlardan asılı hala gəlməsinə səbəb olur. Detoks bu asılılığı aradan qaldırmaq üçün bir vasitədir. 2. Zehni Rahatlama: Davamlı məlumat axını və rəqəmsal stimullar beynin həddindən artıq yüklənməsinə səbəb olur. Rəqəmsal detoks beyin üçün bir fasilə və yenilənmə imkanı yaradır. 3. Əlaqələrin Gücləndirilməsi: Texnologiya insanların birbaşa ünsiyyətini azalda bilər. Detoks, real münasibətləri ön plana çıxararaq sosial bağları gücləndirir. 4. Diqqət və Konsentrasiyanın Artırılması: Texnologiya diqqət dağınıqlığını artırır. Rəqəmsal detoks bu problemin həllində mühüm rol oynayır. Niyə Rəqəmsal Detoksa Ehtiyac Var? Həddindən Artıq Ekran Vaxtı: İnsanlar gündəlik həyatlarının böyük bir hissəsini ekran qarşısında keçirirlər. Bu, həm fiziki, həm də psixoloji problemlərə səbəb olur. Sosial Medianın Təsiri: Sosial media platformaları insanlarda narahatlıq, qısqanclıq və özünə inamsızlıq hissi yarada bilər. Təbii Ritmlərin Pozulması: Elektron cihazların mavi işığı yuxu ritmini pozur və yorğunluğa səbəb olur. Rəqəmsal Detoks Nələri Əhatə Edir? Texnologiya Fasilələri: Məsələn, müəyyən saatlarda telefon və ya sosial media istifadəsini tamamilə dayandırmaq. Cihazların İstifadəsinin Məhdudlaşdırılması: Gün ərzində texnoloji cihazlardan istifadə müddətini azaltmaq. Sosial Mediasız Günlər: Həftədə bir və ya bir neçə gün sosial media hesablarını bağlamaq və ya istifadəni tamamilə dayandırmaq. "Offline" Fəaliyyətlər: Rəqəmsal cihazlar olmadan kitab oxumaq, idmanla məşğul olmaq, təbiətə çıxmaq kimi fəaliyyətlərə üstünlük vermək. Rəqəmsal detoksun fərqli formaları vardır: Qısamüddətli Detoks: Bir neçə saatlıq və ya bir günlük fasilələr. Uzunmüddətli Detoks: Bir həftə və ya daha uzun müddət texnologiyadan uzaqlaşma. Tam Detoks: Bütün rəqəmsal cihazlardan və platformalardan müəyyən müddət tamamilə uzaq durma. Rəqəmsal Detoks və Texnologiya Balansı: Rəqəmsal detoks, texnologiyadan tamamilə uzaqlaşmağı deyil, onun həyatımızda balanslı şəkildə istifadəsini təşviq edir. Bu anlayış insanların texnologiyadan sağlam şəkildə faydalanmalarına, həm də öz şəxsi həyatlarına daha çox diqqət ayırmalarına imkan verir Rəqəmsal Detoks Zamanı İnsanların Məlumatlandırılması: Rəqəmsal detoksun effektivliyini artırmaq və insanların bu prosesi uğurla həyata keçirməsinə kömək etmək üçün məlumatlandırma böyük əhəmiyyət daşıyır. Detoksun məqsədlərini və faydalarını dərk edən insanlar bu prosesə daha şüurlu yanaşır və texnologiyadan uzaqlaşma zamanı qarşılaşdıqları çətinlikləri daha asan dəf edə bilirlər. Məlumatlandırmanın Əsas Məqsədləri 1. Şüurlu İstifadənin Təminatı: İnsanlara rəqəmsal cihazların həyatlarına təsirini başa salmaq və balanslı istifadənin əhəmiyyətini çatdırmaq. 2. Psixoloji Hazırlıq: Detoks müddətində yaranacaq narahatlıq və texnologiyaya bağlılıq hissinin təbii olduğunu izah etmək

Günümüzdə, yeniyetmələrin emosional rifahı cəmiyyətin hərtərəfli inkişafı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ənənəvi olaraq, bu dövr gənclərin şəxsiyyətinin formalaşması, sosial bacarıqlarının inkişafı və gələcək həyatda qarşılaşacaqları çətinliklərə uyğunlaşmalarını təmin edən bir mərhələ kimi qəbul edilir. Lakin, müasir dövrün xüsusiyyətləri, xüsusilə sürətlə inkişaf edən texnologiya, sosial medianın təsiri və dəyişən ailə strukturları, yeniyetmələrin emosional sağlamlığını ciddi şəkildə təhdid edir. Bu problemin aktuallığı, sosial medianın getdikcə daha böyük bir hissəsini tutan gənclər arasında depressiya, anksiyete və sosial izolyasiya kimi problemlərin yayılması ilə daha da artmaqdadır. Sosial dəstək şəbəkələrinin zəifləməsi, akademik təzyiqlərin artması və onlayn zorakılıq kimi yeni təhlükələr, yeniyetmələrin emosional rifahını mənfi şəkildə təsir edir. Bu mənada, yeniyetmələrin emosional rifahı ilə bağlı tədqiqatlar, həm psixoloji müdaxilə üsullarını, həm də cəmiyyətin kollektiv olaraq bu məsələyə yanaşmalarını anlamağa kömək edir. Müasir çağırışlar ifadəsi, bu günün dünyasında qarşılaşılan və insanların, cəmiyyətlərin və ya fərdlərin üzləşdiyi yeni və mürəkkəb problemləri və çətinlikləri ifadə edir. Bu çağırışlar, texnoloji inkişaf, sosial dəyişikliklər, qlobal böhranlar, iqtisadi çətinliklər və digər müasir problemlərlə bağlı ola bilər. Yeniyetmələr üçün müasir çağırışlar, məsələn, sosial medianın təsiri, məktəb təzyiqləri, emosional rifah məsələləri və rəqəmsal dünyada təhlükəsizlik kimi mövzuları əhatə edir. Bu məqalənin əsas məqsədi, yeniyetmələrin emosional rifahına təsir edən amilləri araşdırmaq və onların bu vəziyyətdəki inkişaflarını dəstəkləmək üçün müxtəlif həll yolları təqdim etməkdir. Məqsəd həmçinin, təhlil edilən faktorların qarşısının alınması və emosional rifahın artırılması istiqamətində nəzəri və praktiki tövsiyələr verməkdir. Yeniyetmələrin emosional rifahına dair tədqiqatlar, son onilliklərdə psixologiya və sosial elmlər sahəsində əhəmiyyətli irəliləyişlərə səbəb olubYeniyetməlikdə emosional sağlamlıq, gənclərin duyğularını başa düşmək, idarə etmək və düzgün şəkildə ifadə etmək qabiliyyətini ifadə edir. Bu dövr, uşaqlıqdan yetkinliyə keçiş mərhələsidir və emosional sağlamlıq burada çox vacib bir rol oynayır. Yeniyetmələrin emosional sağlamlığı, onların sosial və şəxsi inkişafını təsir edən əsas amillərdən biridir. Yeniyetməlikdə emosional sağlamlığın əsas aspektləri: 1. Duyğusal özünə nəzarət: Yeniyetmələrin öz duyğularını tanımaq və idarə etmək bacarığı, onların emosional sağlamlığının əsas tərkib hissəsidir. Bu, xüsusilə stress, qəzəb, qorxu və kədər kimi güclü emosiyalarla başa çıxmaqda mühümdür. 2. Özünə hörmət: Emosional sağlamlığa sahib olan yeniyetmələr özlərini dəyərli və güvənli hiss edirlər. Onlar özlərinin və başqalarının hisslərinə hörmət edərək sosial əlaqələr qururlar. Özünə hörmət, gənclərin özlərinə qarşı müsbət bir baxış açısına sahib olmalarını və həyatla əlaqədar müsbət bir baxış inkişaf etdirmələrini təmin edir. 3. Münasibətlərin idarə edilməsi: Yeniyetmələrin sosial əlaqələrini düzgün şəkildə idarə edə bilməsi, emosional sağlamlıqlarının vacib bir aspektidir. Yaxşı dostluqlar və ailə əlaqələri, yeniyetmələrə emosional dəstək verir, müsbət özünə qiymət hissi yaradır və onların emosional rifahını artırır. 4. Qərar qəbuletmə və stresslə başa çıxma: Yeniyetmələr, həyatlarında qarşılarına çıxan çətinliklərlə müsbət şəkildə mübarizə apara bilməlidirlər. Bu, onların emosional sağlamlığını qorumağa kömək edir. Stres və təzyiqlərə qarşı düzgün reaksiya verə bilmək, özünü qorumaq və çətin vəziyyətlərlə başa çıxmaq bacarığı, sağlam inkişaf üçün vacibdir. 5. Empati və sosial bacarıqlar: Emosional sağlamlığa sahib olan yeniyetmələr, başqalarının hisslərini başa düşmək və onlara empati göstərmək bacarığına sahibdirlər. Bu, onların münasibətlərini gücləndirir və sosial mühitlərdə uyğunlaşmalarına kömək edir. 6. Pozitiv emosiyalar və motivasiya: Emosional sağlamlıq, pozitiv duyğuların, məmnuniyyətin və həyatın mənasının qəbul edilməsi ilə əlaqəlidir. Yeniyetmələr bu dövrdə öz maraqlarını tapmalı və həyatlarını daha anlamlı etmək üçün müxtəlif fəaliyyətlərlə məşğul olmalıdırlar. Bu, həm də onların akademik və şəxsi uğurlarına müsbət təsir göstərir. Yeniyetməlikdə emosional sağlamlığın qorunması: Yeniyetmələrin emosional sağlamlığını qorumaq üçün, həm ailə, həm məktəb, həm də cəmiyyət onların dəstəkçisi olmalıdır. Ailə, yeniyetmələrə sevgi, qayğı və dəstək verərək, onların öz emosiyalarını düzgün ifadə etmələrinə imkan yaratmalıdır. Məktəblər və cəmiyyətlər isə, yeniyetmələrə psixoloji dəstək xidmətləri təklif edərək və sosial bacarıqlarını inkişaf etdirərək, onların emosional rifahını dəstəkləyə bilər. Emosional sağlamlıq, yeniyetmələrin gələcəkdə sağlam, uğurlu və balanslı böyümələrini təmin etmək üçün vacib bir əsasdır. Bu dövrdə düzgün müdaxilələr və dəstək, onların psixoloji və emosional rifahını gücləndirir və onların sağlam inkişaflarını dəstəkləyir.  Mühüm nəzəriyyələrdən biri Erik Eriksonun psixososial inkişaf nəzəriyyəsidir. Erikson, gənclik dövrünü "kimlik və rol qarışıqlığı" mərhələsi olaraq təsvir edir və bu dövrün, şəxsiyyətin formalaşmasında vacib bir mərhələ olduğunu vurğulayır. Onun nəzəriyyəsi, yeniyetmələrin öz kimliklərini tapmaq və həyatın məqsədlərini müəyyənləşdirmək üçün hansı çətinliklərlə qarşılaşdıqlarını anlamağa imkan verir. Emosional zəka nəzəriyyəsini təqdim edən Daniel Goleman da bu sahədə mühüm tədqiqatlar aparmışdır. Goleman’ın konsepsiyasına görə, emosional zəka insanların öz duyğularını başa düşmələri, idarə etmələri, həmçinin başqalarının emosiyalarını tanımaları və onlarla effektiv əlaqə qurma bacarıqlarıdır. Bu bacarıqların inkişafı, yeniyetmələrin emosional rifahını və sosial bacarıqlarını artırmağa kömək edir. Bundan başqa, sosial dəstək nəzəriyyəsi, sosial əlaqələrin yeniyetmələrin emosional rifahı üzərindəki təsirini açıqlayır. Tədqiqatlar göstərir ki, sosial dəstək (ailə, dostlar, məktəb) gənclərin psixoloji sağlamlığını qorumağa və stresslə mübarizə aparmağa kömək edir. Lakin, sosial dəstəyin yoxluğu və ya zəifliyi, emosional rifahı mənfi təsir edə bilər. Sosial media və rəqəmsal texnologiyalar sahəsində də son illərdə bir çox tədqiqat aparılmışdır. Yeniyetmələrin onlayn dünyada sərf etdikləri zaman, özünə inamlarını və emosional sağlamlıqlarını əhəmiyyətli şəkildə təsir edə bilər. Sosial şəbəkələrdəki təzyiqlər, şərhlər, bəyənmələr və rəylər, gənclərin öz kimliklərini formalaşdırmalarında, eyni zamanda emosional rifahlarına ciddi təsir göstərə bilər.  Yeniyetmələrin Emosional Rifahına Təsir Edən Amillər Ailə və Sosial Dəstək: Ailənin yeniyetmələrin emosional rifahı üzərindəki rolu tədqiqatların göstərdiyinə görə, çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ailə, gənclərin psixoloji inkişafında birinci dərəcəli təsir edən amildir. Ailənin emosional dəstəyi, gənclərin həyatlarının müxtəlif dövrlərində qarşılaşdıqları çətinliklərlə başa çıxmalarına kömək edir. Tədqiqatlar göstərir ki, güclü ailə əlaqələri olan yeniyetmələr, psixoloji çətinliklərlə daha asan mübarizə aparır və streslə daha yaxşı başa çıxırlar. Lakin, ailə üzvləri arasında davamlı münaqişələr və ya emosional dəstəyin olmaması, gənclərin psixoloji sağlamlığını pisləşdirə bilər. Sosial dəstəyin digər vacib hissəsi, dostlar və məktəb mühitidir. Yeniyetmələrin sosial şəbəkələri və etibarlı dost əlaqələri, onlara təhlükəsiz və güvənli bir mühit təklif edərək, emosional rifahlarını artırır. Bununla yanaşı, məktəb mühiti və müəllimlərin dəstəyi, gənclərin sosial bacarıqlarını və özünə inamlarını gücləndirən vacib amillərdən biridir. Akademik Təzyiqlər: Akademik mühitdəki təzyiqlər, yeniyetmələrin üzləşdiyi ən böyük stress mənbələrindən biridir. Müasir cəmiyyətin akademik müvəffəqiyyətə verdiyi yüksək dəyər, gənclərin məktəb həyatlarında daha çox təzyiqlə üzləşmələrinə səbəb olur. Yüksək qiymətlər, gələcək karyera uğuru, universitetə qəbul və s. məsələlər gənclərin psixoloji sağlamlığını təhlükə altına ala bilər. Gənclər, akademik müvəffəqiyyət uğrunda həyatlarını çox vaxt balanssızlaşdıraraq psixoloji narahatlıq və stress yaşayırlar. Bu təzyiqlər, həmçinin, depressiya, anksiyete və digər psixoloji problemlərə səbəb ola bilər. Sosial Media və Rəqəmsal Texnologiyalar: Bugünkü dövrün ən böyük təsir amillərindən biri olan sosial media, yeniyetmələrin emosional rifahını ciddi şəkildə təsir edir. Sosial şəbəkələr, gənclərin bir-biri ilə əlaqə qurma metodlarını dəyişdirərək, onların özlərini qiymətləndirmə və sosial təzyiqlərlə mübarizə aparma şəraitini dəyişdirmişdir. İnternetdəki "like"lar, şərhlər və bəyənmələr, yeniyetmələrin özünə inamlarını artırmaq və ya əksinə, mənfi təsir göstərmək üçün əsas faktorlardır. Əlavə olaraq, sosial media vasitəsilə yayılan bədən imici təzyiqləri və ya məşhurların həyat tərzinin gənclər üzərindəki təzyiqləri, onların kimlik inkişafını və emosional vəziyyətlərini mənfi təsir edə bilər. Onlayn şantaj, zorakılıq və təhqirlər də sosial media vasitəsilə gənclərin psixoloji sağlamlığını təhlükə altına alır. Yeniyetmələr arasında depressiya və anksiyetenin artması müasir dövrün ən ciddi psixoloji problemlərindən birinə çevrilmişdir. Dünya Səhiyyə Təşkilatının verdiyi məlumata görə, gənc əhalinin əhəmiyyətli bir hissəsi emosional narahatlıqlar və psixoloji çətinliklərlə qarşılaşır. Bu artışın səbəbləri müxtəlifdir və hər birinin özünəməxsus təsirləri vardır. Sosial təzyiqlər, akademik və ailəvi problemlər, gələcək narahatlıqları və sosial medianın mənfi təsirləri, depressiya və anksiyetenin yaranmasında əsas amillərdir. Bununla yanaşı, yeniyetmələr arasında psixoloji narahatlıqların artması, onların akademik və sosial uğurlarına da təsir edir. Depressiya və anksiyete halları, gənclərin özünə inamını zəiflədir, motivasiyalarını azaldır və sosial əlaqələrində çətinliklərə səbəb olur. Bir çox gənc, özlərini cəmiyyətə və ya ailələrinə uyğunlaşdırmaqda çətinlik çəkir və nəticədə daxili narahatlıq və psixoloji problemlərlə qarşılaşır. Yeniyetmələrdə depresiyanın əlamətləri, yuxusuzluq, tənhalıq hissi, intihar düşüncələri və özünə zərər vermək kimi təhlükəli hallarla özünü göstərə bilər. Bu səbəbdən, depressiya və anksiyetenin vaxtında aşkar edilməsi və müvafiq müalicənin başlanması çox önəmlidir. Kiber zorakılıq, son illərdə internetin və sosial medianın geniş yayılması ilə daha da artmışdır. Yeniyetmələr, onlayn dünyada müxtəlif təcavüzkar davranışlarla qarşılaşa bilirlər. Bu cür zorakılıqlar arasında təhqir, şantaj, qərəzli şərhlər və cinsi təcavüz hallarına qədər bir çox müxtəlif nümunələr mövcuddur. Kiber zorakılıq, yeniyetmələrin emosional rifahına ciddi şəkildə təsir edə bilər və onların özünə inamını zəiflədir, sosial əlaqələrini poza bilər və hətta intihara qədər aparan psixoloji problemlərə yol aça bilər. Onlayn zorakılıq, bəzən fizioloji zorakılıqdan daha ciddi nəticələrə yol açır, çünki gənclər bu cür təhdidləri tez-tez gizli şəkildə yaşayır və buna görə də ətraflarından yardım almaq çətin olur. Sosial şəbəkələrdə yayılan yalan məlumatlar, şantaj mesajları və təhqirlər, gəncləri daha çox tək qoyur və onların psixoloji sağlamlığını zərərli təsirlərlə üzləşdirir. Yeniyetmələr üçün ən böyük təhlükə, onlayn zorakılığın və kiberbulinqin sosial həyatda və məktəbdə daha da təcrid olmalarına səbəb olmasıdır. Bu təcrid, onları daha da zəiflədir və psixososial inkişaflarını məhdudlaşdırır. Sosial izolasiya, xüsusilə pandemiya dövründə, yeniyetmələrin emosional rifahına ciddi təsir göstərmişdir. Uzaqdan təhsil və sosial fəaliyyətlərin məhdudlaşdırılması, gənclərin sosial bacarıqlarının inkişafını və emosional dəstəyi əldə etmələrini çətinləşdirmişdir. İzlədikləri onlayn dərslər və digər fəaliyyətlər, onları real sosial əlaqələrdən ayırmış və tənhalıq hissini artırmışdır. Sosial izolasiya, gənclərin tək başlarına hiss etmələrinə və dünyadan uzaqlaşmalarına səbəb olur. Sosial təcrid həmçinin depressiya və anksiyetənin artmasına səbəb olur, çünki gənclər özlərini daha çox tənha hiss edirlər və problemlərini heç kimlə bölüşməyin çətin olduğunu düşünürlər. Bu vəziyyətin davam etməsi, onların psixoloji vəziyyətini daha da pisləşdirə bilər. Pandemiya dövrü göstərdi ki, sosial əlaqələrin olmaması, yeniyetmələrin özünə hörmətini və emosional balansını ciddi şəkildə pozur. Təcrübələrə əsaslanaraq, sosial əlaqələrin gücləndirilməsi və yeniyetmələrə müvafiq dəstək verilməsi çox vacibdir.Yeniyetmələrin emosional rifahını dəstəkləmək üçün psixoloji dəstək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Psixoloji dəstək, yeniyetmələrə öz duyğularını başa düşmək, onlarla başa çıxmaq və sosial vəziyyətlərdə daha yaxşı uyğunlaşmaq bacarıqlarını öyrədir. Psixoloq və terapevtlərin verdiyi dəstək, yeniyetmələrin stresslə mübarizə aparmaq üçün uyğun metodları öyrənmələrinə kömək edir. Bundan əlavə, emosional zəka təhsili, gənclərin öz emosiyalarını idarə etmə bacarıqlarını inkişaf etdirə bilər. Emosional zəka, özünə inamı artırır, sosial bacarıqları gücləndirir və streslə başa çıxma bacarıqlarını artırır. Yeniyetmələrin müsbət və mənfi emosiyalarını tanımaq, başqalarının emosiyalarına empati göstərmək, və qarşılıqlı əlaqələrdə daha uğurlu olmaq üçün bu sahədə təhsil almaq çox vacibdir. Sosial medianın düzgün istifadəsi, yeniyetmələrin psixoloji sağlamlığını qorumaq üçün vacib bir amildir. Rəqəmsal savadlılıq, gənclərin onlayn dünyada təhlükəsizlik qaydalarını bilmələrini və sosial şəbəkələrdə sərhəd qoymalarını təmin edir. Yeniyetmələrə onlayn şəbəkələrdə qarşılaşdıqları təcavüzkarlara və ya təhdidlərə necə reaksiya verməli olduqlarını öyrətmək, onların psixoloji rifahını artırmaq üçün çox faydalıdır. Sosial medianın yeniyetmələrə təsiri müasir dövrün ən aktual məsələlərindən biridir. Sosial media platformaları, yeniyetmələrin gündəlik həyatının ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib və bu platformalarda keçirilən zaman onların emosional, sosial və psixoloji rifahına böyük təsir göstərir. 1. Sosial əlaqələrin inkişafı və zəifləməsi: Sosial media, yeniyetmələrə uzaq məsafələrdəki dostlarla əlaqə saxlamağa və yeni insanlar ilə tanış olmağa imkan verir. Bu, onların sosial əlaqələrini genişləndirə bilər və daha geniş sosial dairələr qurmağa kömək edir. Lakin, eyni zamanda, sosial media çox vaxt real həyatda qarşılıqlı əlaqələri azaldır. Yeniyetmələr, onlayn dünyada başqaları ilə ünsiyyət qurarkən, əsl sosial bacarıqlarını inkişaf etdirməmək riski ilə üzləşirlər. Real həyatda empati qurmaq və üzbəüz ünsiyyət bacarıqlarını əldə etmək də vacibdir. 2. Özünə inam və bədən təsviri: Sosial media, xüsusilə vizual platformalar yeniyetmələrin bədənlərinə, görünüşlərinə və sosial statuslarına dair təzyiqlərini artıra bilər. Bu platformalarda "ideal" bədən ölçüləri, gözəllik standartları və həyat tərzləri təqdim edilir. Nəticə olaraq, yeniyetmələr özlərini digərləri ilə müqayisə edə bilər və bu da bədən dismorfikası, özünə inamsızlıq və emosional narahatlıqlara səbəb ola bilər. 3. sosial media təzyiqləri: Yeniyetmələr, sosial şəbəkələrdə başqalarının "mükəmməl" həyatını gördükcə, öz həyatlarını kifayət qədər yaxşı və maraqlı görməmək hissinə düşə bilərlər. Bu, depressiya və anksiyetənin artmasına səbəb ola bilər, çünki gənclər sosial media vasitəsilə daha çox təzyiq və gözləntilərlə üzləşirlər. 4. Onlayn zorakılıq: Sosial medianın bir başqa mənfi tərəfi də onlayn zorakılıq və internet üzərindən zorakılıq hallarının artmasıdır. Yeniyetmələr, sosial şəbəkələrdə təhqirə, şantaja və ya onlayn zorakılığa məruz qala bilərlər. Bu, onların psixoloji sağlamlığını ciddi şəkildə zədələyir, özünə hörmətlərini aşağı salır və sosial izolyasiyaya səbəb ola bilər. 5. Bilik və məlumat əldə etmə: Sosial media, yeniyetmələr üçün həm də bir məlumat mənbəyi rolunu oynayır. Müxtəlif sahələrdəki yeni məlumatlar, maraq sahələri və təhsillə bağlı resurslar, sosial mediada asanlıqla əldə oluna bilər. Həmçinin, sosial media, gənclərin müəyyən mövzularda fikir mübadiləsi etmələrinə və fərqli perspektivlərdən öyrənmələrinə imkan yaradır. Bu, onların dünyagörüşünü genişləndirə və sosial məsələlərə qarşı daha həssas olmağa təkan verə bilər. 6. Emosional rifah və stres:Bəzi araşdırmalar, sosial media istifadəsinin artmasının yeniyetmələr arasında stresin, depressiyanın və anksiyetenin daha çox yayılmasına səbəb olduğunu göstərir. Sosial şəbəkələrdə keçirdikləri zaman, xüsusilə mənfi şərhlər, tənqidlərlə qarşılaşan yeniyetmələrdə emosional pozğunluqların meydana gəlməsi mümkündür. Digər tərəfdən, sosial media platformaları, yeniyetmələrə həm də sosial dəstək və müsbət əlaqələr qurmaqda kömək edə bilər, amma bu, müsbət tərəflərin bəzən mənfi təsirlərdən üstələməsini təmin etmək üçün düzgün idarə edilməlidir. Ümumiyyətlə, sosial medianın yeniyetmələrə təsiri həm müsbət, həm də mənfi ola bilər. Onun həyatlarında təsirli və faydalı olabilməsi üçün doğru istifadə edilməli, onlayn davranışlar və şəbəkə etikası barədə maarifləndirmə aparılmalıdır. Əlavə olaraq, sosial medianın istifadəsinin məqsədyönlü şəkildə idarə edilməsi, yeniyetmələrin sosial təzyiqlərdən qorunmasına və emosional sağlıqlarının qorunmasına kömək edə bilər. Ailə və Cəmiyyətin Rolu: Ailələr, yeniyetmələrin emosional rifahını dəstəkləməkdə əsas rol oynayır. Ailə üzvləri, gənclərə sevgi və qayğı göstərməklə onların psixoloji sağlamlığını qorumağa kömək edirlər. Güclü ailə əlaqələri, yeniyetmələrə özlərini təhlükəsiz və sevilmiş hiss etmələrinə kömək edir. Cəmiyyət də yeniyetmələrin inkişafında mühüm rol oynayır. Ailə və məktəb mühiti ilə yanaşı, cəmiyyətin dəstəyi və empati, yeniyetmələrin emosional rifahını artırmaq üçün çox vacibdir. Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri, gənclərə daha sağlam və dəstəkləyici bir mühit yaratmaqda əhəmiyyətli rol oynaya bilər.Məqalənin sonunda, yeniyetmələrin emosional rifahı ilə bağlı ətraflı tədqiqatlar və mövcud problemlər müzakirə edildi. Yeniyetmələrin emosional rifahını dəstəkləmək üçün müxtəlif həll yolları təklif edilib. Psixoloji dəstək, emosional zəka təhsili və sosial medianın düzgün istifadəsi, gənclərin psixoloji sağlamlığını qorumaq və inkişaf etdirmək üçün vacib vasitələrdir. Həmçinin, ailə və cəmiyyətin dəstəyi, gənclərə sağlam bir emosional mühit təqdim etmək üçün çox əhəmiyyətlidir. Gələcəkdə, məktəblər və cəmiyyətlər tərəfindən daha çox diqqət göstərilməsi, yeniyetmələrin psixoloji sağlamlıqlarını qorumağa kömək edəcək və onların müsbət inkişaflarını təmin edəcəkdir.

Bir çox ailə münasibətində , ister uşaqla istersede yetişkinlər arasında səs tonunu ucaldaraq mübahisələr edilir. Bu zaman əsas mövzu kənarda qalır və sadece bir güc göstərisinə şahidlik edirik . Mövzuya Analitik tərəfdən baxdığımızda ya söz haqqı verilməmiş,sevgi arayışında olan uşağı , ya da kaygılı,travmatik ,özgüvənsiz ,suçluluk psikolojisinde olan valideyni görmüş oluruq.  Bu zaman sadece 1 deqiqelik derin nefes meşğelesi yapsak , hem biz sakinləşəcəyik həm də qarşı tərəfə söz hakkı verib onun özünü ifadə etməsini, bizim də onu anlamağımızı asandlaşdırarıq . Zaman qısadır bir birinizi incitmədən hörmet ederek , sevginizi hiss etdirərək yaşıayın . Psixoloq Xəyal Bayramov

Çox zaman sahib olduqlarımızı görməzdən gəlir və diqqətimizi əlimizdə olmayan şeylərə yönəldirik. Halbuki, bir insanın dəyərsiz hesab etdiyi bir şey, başqa biri üçün ən qiymətli xəzinə ola bilər. Bu, tamamilə insanın baxış bucağına bağlıdır.Həyatda sahib olduqlarımızın dəyərini anlamaq və onları qiymətləndirmək üçün bəzən sadəcə bir an dayanmaq və düşünmək kifayətdir. Çünki həyatın ən gözəl anları, çox vaxt gözümüzün önündə olur, lakin biz bunları ya hiss etmirik, ya da onların dəyərini bilmirik. Bu anlar, bir uşağın təmiz və səmimi baxışı ilə göründüyündə isə tamamilə fərqli bir məna kəsb edir.Uşaqlar, həyatın ən saf tərəflərini görə bilən və hər şeyə heyrət və sevgi ilə yanaşan varlıqlardır. Onların hər kiçik şeyə sevinc duya bilməsi, bizə bir dərsdir. Bəlkə də, onların bu sadə və təmiz baxışı bizə, sahib olduqlarımıza minnətdar olmağı və həyatı daha fərqli bir bucaqdan qiymətləndirməyi öyrədə bilər.Unutmayaq ki, xoşbəxtlik, sahib olduqlarımıza dəyər verməkdən və onların kiçik də olsa, həyatda yaratdığı gözəllikləri görməkdən keçir. Həyatı bir uşağın gözlərindən görmək isə, bizi həqiqi xoşbəxtliyə aparan yollardan biridir. 

İmtahan – insanın psixoloji davamlılığının, psixoloji hazırlıq və bacarığının biliklər vasitəsilə yoxlanılması prosesidir. Yəni, insanda özünüqiymətləndirmənin səviyyəsi, özünəinamın gücü, özünütanımanın mahiyyəti müəyyən mənada imtahan şəraitində aşkar oluna bilər. Bu səbəbdən, imtahanın insanda yaratdığı xüsusi kəşfetmə aurası, stress kimi özünü büruzə verir. Özünüqiymətləndirmə, özünəinam, özünütanıma kimi meyarlar həm psixoloji, həm də fizioloji cəhətdən xarakterizə oluna bilər. Məhz, uyğun olaraq, imtahan stressi də iki istiqamətdə təhlil oluna bilər. Bu istiqamətlərin təhlili zamanı psixoloji parametrlərin fizioloji əlamətlər yaratdığı ortaya çıxır. Fizioloji təsirlərin psixoloji faktlardan qaynaqlandığını nəzərə alaraq, imtahan stresinin daxili psixoloji situasiya olduğunu qeyd etmək mümkündür. İmtahanın stresinin mənbəyi zamandır: İmtahan stresi ilk növbədə zamanla bağlı yaranır. Belə ki, imtahan vaxtının əvvəlcədən, müəyyən tarixdə olmasının bilinməsi, bəzən müsbət, bəzən də mənfi təsir aşılamağa başlayır. Bəziləri üçün nəticədən asılı olmayaraq, imtahanın tez gəlib-keçməsi əsas qayə hesab olunur. Bəziləri üçün isə, imtahan yaxınlaşdıqca, imtahan xofu onları narahat etməyə başlayır. Nəticədə, hər kəs üçün ortaq nöqtə stressdir. Zamana bağlı yaranan stresdə orqanizmdə uzunmüddətli mənəvi əziyyətin hökm sürməsi ilə bədənin işləmə mexanizmi pozulur. Bu zaman, bədəndə nizamlamanın təmin edilməsi məqsədilə, qlükokortikoid hormonu ifraz olunmağa başlayır. Qlükokortikoid hormonunun ifrazı bədənin tənzimlənməsini təmin edir, lakin, stresin davamlı olması, həmin hormonun ifrazı prosesinin də pozulmasına gətirib çıxarır. Beləliklə, qlükokortikoid hormonunun ifrazında miqdarın düzgün yerinə yetirilməməsi, beyin hüceyrələrinin fəaliyyətinə birbaşa təsir göstərir. Yəni, beynin enerji gücünün zəifləməsinə gətirib çıxarır. Ona görə, stressin uzunmüddətli davam etməsi, beyin fəaliyyətinin ləngiməsinə səbəb olur. Həll yolları: Zamana bağlı stressin aradan qaldırılması üçün ilk olaraq, “imtahanı gözləmək” düşüncəsindən azad olmaq lazımdır. Gözləmək anlayışı elə tək başına xüsusi işgəncə metodu sayıla bilər. Digər tərəfdən, imtahan tarixini tez-tez xatırlamaqdan qaçmaq lazımdır. Beynin sərhədsiz, limitsiz özəlliyə malik olduğunu mənimsəyib, “ən yaxşısına” nail olmaq, düşüncəsinə yiyələnmək lazımdır. Əsas diqqət yetirilməsi gərəkən nüanslardan biri də, insanın özünəməxsus, fərdi keyfiyyətlərinə uyğun “rejim”, “sistem” müəyyənləşdirməsidir. Zamanın aldıqlarını düşünmək yerinə, hər daim zamandan ala biləcəklərinizi düşünün... Ayxan Hüseynli AYB-nin üzvü Psixoloq

1. Başqalarını xoşbəxt etmək səyi- Uşaqlıqda sevgi qazanmaq üçün səy göstərməli olan fərdlər, yetkinlik dövründə daima başqalarının istəklərini üstün tuturlar. 2. Boşluq hissi-Travmanın səbəb olduğu emosional uzaqlaşma, yetkinlik dövründə məqsədsizlik və ya heç nədən həzz almamaq kimi özünü göstərə bilər. 3. Müvəffəqiyyət qorxusu -Uğurlu olsalar, bunun onlardan alınacağını və ya buna layiq olmadıqlarını hiss edərək, özlərini sabote edirlər. 4. "Hiss edə bilməmə" vəziyyəti- Həddindən artıq stress nəticəsində həm müsbət, həm də mənfi emosiyaları tam yaşaya bilməmək baş verə bilər. 5. Həddindən artıq ehtiyac və ya müstəqillik vəsvəsəsi- Onlar ya daima dəstək axtararaq arxayınlıq axtarırlar, ya da heç kimə güvənməmək üçün hər şeydən uzaq durmağa meyllidirlər. 6. Emosional yaddaş itkisi -Uşaqlıq xatirələrini travmaya görə xatırlaya bilməmək şüuraltı unutma mexanizminin işə düşməsi ilə əlaqədardır. 7. Davamlı özünü tənqid etmək- Uşaqlıqda tənqid olunmaq və ya kifayət qədər bəyənilməmək insanın özünü daim sərt şəkildə mühakimə etməsinə səbəb olur. 8. Həddindən artıq iş və istirahətin olmaması- Dəyərini "bacardıqları" ilə ölçən fərdlər davamlı olaraq məhsuldarlıq və ya iş ardınca gedirlər, lakin dinclik tapa bilmirlər. 9. Fiziki Sağlamlıq Problemləri -Travmanın uzunmüddətli stress təsiri; Migren, həzm problemləri və xroniki ağrı kimi fiziki simptomlara çevrilə bilər. Bu təsirlər tez-tez nəzərə çarpmasa da, onlardan xəbərdar olduqda sağalma prosesinə başlamaq mümkündür. Psixoloq Aysu Əliyeva